11-13. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Fizik Teori Modelleri: Kuram ve Yöntem

Aristoteles’in Burhân’ının (II. Analitikler) İslam Dünyası’na İntikali: Antik Şerhler, Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd’ün eserleri ve İbn Sina ve İbn Rüşd’ün Bilimsel Açıklama Teorisi Etrafındaki İkincil Literatü

by Proje I Temmuz 11, 2022 187 Views
Hazırlayan: Tarık Likoğlu, Sacide Ataş

Aristoteles’in (v. mö. 322) büyük mantık külliyatı Organon, Kategoriler (Mekûlât), Peri Hermenias (İbâre), Analitikon Proteron (I. Analitikler/Kıyas) Analitikon Hüsteron (II. Analitikler/Burhân), Topika (Cedel), Peri Sofistikon Elenkhon (Muğâlata) kitaplarına ek olarak İsagoge (Medhal), Rhetorica (Hatâbe) ve Poetika (Şiir) kitaplarından oluşur. Bu külliyat, Aristoteles’ten sonra hem Atina’da hem de İskenderiye’de okutulmaya ve üzerine çalışmalar yapılmaya devam etti. Hristiyan dünyasında Organon genellikle Burhân’da kipli kıyaslar konusuna kadar incelenmiş, sonraki kısımlar Hristiyanlığa zarar verdiği gerekçesiyle yasaklanmıştır. Bu çalışmalar daha çok Doğu Hristiyanları olan Süryanîler tarafından ilerletilmiştir. 7. yüzyıla kadar çok zor şartlar altında yapılan bu incelemeler, Abbâsî Devleti ile İslam coğrafyasına taşınmaya başladı. Milâdî 8. Yüzyıldan itibaren Organon külliyâtı gerek doğrudan Yunanca aslından gerekse Süryânîceden Arapçaya tercüme edildi.

Sistematik anlamda tercüme hareketi genel kabule göre Halife Me’mûn (v. 218/833) zamanında başlamıştır. Me’mûn, Bağdat’ta 217 (832) yılında Beytü’l-hikme adında bir ilmî araştırma merkezi ve tercüme mektebi kurmuştur. Bu mekteple beraber hassaten Me’mun, Ebu Cafer el- Mansur (v. 158/775), Harun Reşid (v. 193/809) dönemlerinde yoğun tercüme hareketleri gerçekleşmiştir. Bu dönemde Organon’u tercüme eden isimleri şu şekilde sıralayabiliriz:

  1. İsagoge (Medhal): Abdullah b. Mukaffa’ (v. 142/759).
  2. Kategorias (Mekûlât): İshak b. Huneyn (v. 298/910) ve Abdullah b. Mukaffa’.
  3. Peri Hermenias (İbâre/Önermeler): İshak b. Huneyn.
  4. Analitikon Proteron (I. Analitikler/Kıyas): Theodoros.
  5. Analitikon Hüsteron (II. Analitikler/Burhân): Mettâ b. Yûnus (v. 328/940).
  6. Topika (Cedel): İlk tercümesi I. Timotheus ve ekibi, ilk yedi bölümü Saîd b. Ya‘kūb 302/914’ten sonra), sekizinci bölümü İbrâhim b. Abdullah (v. 145/763) tarafından yapışmıştır. Ayrıca eserin tamamı Yahyâ b. Adî (v. 364/975) tarafından tercüme edilmiştir.
  7. Peri Sofistikon Elenkhon (Muğâlata): Yahyâ b. Adî, İbn Zür‘a (v. 398/1008) ve İbn Nâime el-Hımsî.
  8. Rhetorica (Hatâbe): İshak b. Huneyn ve İbrâhim b. Abdullah.
  9. Poetika (Şiir): Mettâ b. Yûnus ve Yahyâ b. Adî.

İslâm coğrafyasına taşınıncaya kadar yasaklı olan Burhân kitabı, önce Huneyn b. İshâk ve oğlu İshak b. Huneyn tarafından Yunancadan Süryânîceye, akabinde ise Fârâbî’nin (v. 339/950) de hocası olan Ebû Bişr Mettâ b. Yunus tarafından Süryânîceden Arapçaya çevrilmiştir. Klasik kaynaklarda bu eser üzerine Metta b. Yunus, Kindî (v. 252/866 [?]), ve Ebu’l-Ferec İbn Tayyib (v. 435/1044) gibi isimlerin şerh yazdığı zikredilmektedir. Fârâbî, mantığın en önemli kısmının Burhân olduğunu belirtmiş ve burhân metodunu yeniden canlandırmasından ötürü Aristoteles’in ardından Muallim-i Sânî ünvanı ile anılmıştır. Fârâbî, Organon külliyatında yer alan ilk üç kitabı (Mekûlât, İbâre, Kıyas), Burhân’a hazırlık olarak; Burhân’ı mantığın esası olarak, Burhân’dan sonraki iki kitabı, (Cedel ve Muğâlata) ise kıyasın uygulama alanları olarak görmektedir. Fârâbî, Aristoteles külliyatına şerhler yazarak külliyatın İslam düşüncesine dahil olmasına katkıda bulunmuştur. Aristoteles’in İbâre’si üzerine Şerhu’l-İbare, Telhisu’l-İbare’yi yazmış, ayrıca Aristoteles’in Organon’undaki hemen her bir kitap için müstakil olarak Îsâgûcî (el-Medhal), Kitâbü’l-Makulât, Kitâbü’l-İbâre, Kitâbü’l-Kıyâs, Kitâbü’l-Kıyâsi’s-sağîr, Kitâbü’l-Burhân, Kitâbü’l-Cedel, Kitâbü’l-Hatâbe, Risâle fî kavânîni’ş-şi’r isimli eserleri kaleme almıştır.

Fârâbî, her ne kadar eleştiriler yöneltip yeni tekliflerde bulunsa da Aristoteles düşüncesinin takipçisi olarak değerlendirilir. Ondan sonra gelen İbn Sînâ (v. 428/1037) ise Aristotles’i aşarak müstakil bir teori inşa etmektedir.

Aristoteles’in İkinci Analitikler’inin Antik Şerhleri
Sıra NoEserin Tam AdıEserin MahiyetiEserin NeşirleriEserin Tercümeleri
1.İkinci Analitikler Şerhi,   ThemistiusAristoteles’in Burhân’ının en önemli şerhlerinden biridir.Themistius, CAG V.1. – Analyticorum Posteriorium Paraphrasis, ed. Maximilianus Wallies, s. 1-66, 1900. 
2.Metafizik Şerhi,   SyrianusAristoteles’in Metafizik’ine yazdığı eserdir. Bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Eserde burhân teorisine dair ipuçları bulmak mümkündür.Dillon, J. and D. O’Meara, 2006, Syrianus. On Aristotle’s “Metaphysics 13–14”, London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press.   Dillon, J. and D. O’Meara, 2008, Syrianus. On Aristotle’s “Metaphysics 3–4”, London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press.   Syrianus, In Aristotelis Metaphysica commentaria, H. Usener (ed.), Berlin: Reimer, 1870.   
3.On Aristotle’s Categories,   SimpliciusAristoteles’in Kategoriler’inin şerhidir. Burhân’a hazırlık bilgilerini içermesi açısından önemlidir.  Simplicii in Aristotelis Categorias commentarium, Carolus Kalbfleisch (ed.), (Commentaria in Aristotelem Graeca [CAG] 8), Berlin, 1907.  De Haas, F.A.J. & B. Fleet, Simplicius, On Aristotle’s Categories (Ancient Commentators on Aristotle), London/Ithaca.
4.İkinci Analitikler Şerhi,   John PhiloponusŞerhin İngilizce çevirisi dört ayrı kitap olarak yayınlanmıştır: 1- John Philoponus, On Aristotle Posterior Analytics 1.1-8, (çev. Richard McKirahan, ed. Richard Sorabji), Duckworth, London 2008; 2- On Aristotle Posterior Analytics 1.9-18, (çev. Richard McKirahan, ed. Richard Sorabji), Bristol Classical Press, London 2012; 3- On Aristotle Posterior Analytics 1.19-34, (çev. Owen Goldin- Marije Martijn, ed. Richard Sorabji), Bristol Classical Press, London 2012; 4- Philoponus (?), On Aristotle Posterior Analytics 2, (çev. Owen Goldin, ed. Richard Sorabji), Duckworth, London 2008. Şerhin, İkinci Analitikler’in ikinci makalesine dair kısmının, (4. kitap) John Philophonus’a aiditiyeti tartışmalıdırIoannis Philoponi, CAG XIII.3. – In Aristotelis Analytica Posteriora Commentaria cum Anonymo in Librum II, ed. Maximilianus Wallies, s. 1-440, 1909Philoponus, On Aristotle Posterior Analytics 1.19–34, O. Goldin, M. Martijn (trans.), Bristol: Bristol Classical Press, 2012.   Philoponus,On Aristotle Posterior Analytics 1.9–18, R. McKirahan (trans.), Bristol: Bristol Classical Press, 2012.  
5.İkinci Analitikler Şerhi,   İznikli EustratiusAristoteles’in Burhân’ının önemli şerhlerinden biridir.Commentaria in Aristotelem Graeca   Eustratii, CAG XXI.1. – In Analyticorum Posteriorum Librum Secundum Commentarium, ed. Michael Hayduck, s. 1-277, 1907. 
6.On Aristotle’s Categories,   Ammonius HermeiasPhorphyry’nin önemli talebelerinden biri olan Ammonius’un Aristoteles’in Kategoriler’ine yazdığı önemli şerhlerden biridir. Bu eser de burhân teorisine giriş sadedinde bilgileri haiz olmasından ötürü mühimdir.S. M. Cohen and G. B. Matthews (trans.), London and Ithaca, 1992.   
7.On Aristotle’s Prior Analytics I,   Ammonius Hermeias  Aristoteles’in I. Analitikler şerhidir. Doğrudan burhân teorisinden bahsetmemekle beraber önemli ipuçlarını içermektedir.A. Busse (ed.), Berlin, 1897.  Aristotle’s Theory of Language and its Tradition: Texts from 500–1750. Selection, Translation and Commentary, H. Arens (trans.), Amsterdam 1984;    On Aristotle’s On Interpretation 1–8, D. Blank (trans.), London and Ithaca 1996;    Ammonius. On Aristotle’s On Interpretation 9: with Boethius. On Aristotle’s On Interpretation 9, D. Blank (trans.) (Ammonius) and N. Kretzmann (trans.) (Boethius). London and Ithaca, 1998;   Blank’s translation (slightly revised by G. Seel and J.-P. Schneider) is also found in Seel 2000. Ammonius and the Seabattle: texts, commentary and essays (Peripatoi, Bd. 18), Berlin and New York, 2000.  
8.Ammonius in Aristotelis De Interpretatione Commentarius,   Ammonius HermeiasAristoteles’in İbâre’sine yazılan şerhtir.Forgotton Books, 2018. 
11.Le Commentaire d’Alexandre d’Aphrodise aux Seconds Analytiques d’Aristote,   İskender Afrodisiasİkinci Analitikler’in ikinci makalesine dair bir şerh, İskender Afrodisias’a ait olduğu ileri sürülerek Fransızca’ya çevrilip yayınlanmıştır. Aidiyeti konusunda bazı şüpheler vardır.Paul Moraux, Le Commentaire d’Alexandre d’Aphrodise aux Seconds Analytiques d’Aristote, Berlin-New York 1979. 
12. On the Metaphysic,   İskender Afrodisias  Eser, İskender’in Metafizik şerhinin bir kısmını içermektedir. İskender, bu şerhi doğrudan burhân üzerine kaleme almış olmasa da burhâna dair ipuçları barındırmaktadır.İçinde: Diels, H. (ed.), 1882- 1909, Commentaria in Aristotelem Graeca, Berlin: Reimer.   Hayduck, M. (ed.), 1891, Vol. 1.  Alexander of Aphrodisias on Aristotle’s Metaphysics 1, W.E. Dooley, 1989.   Alexander of Aphrodisias on Aristotle’s Metaphysics 2 & 3, W.E. Dooley & A. Madigan, 1992.   Alexander of Aphrodisias on Aristotle’s Metaphysics 4, A. Madigan, 1993.   Alexander of Aphrodisias on Aristotle’s Metaphysics 5, W. E. Dooley, 1993.  
13.On Prior Analytics, İskender AfrodisiasEser, İskender’in I. Analitikler şerhinin bir kısmını içermektedir. İskender, bu şerhi doğrudan burhân üzerine kaleme almış olmasa da burhâna dair ipuçları barındırmaktadır.İçinde: Diels, H. (ed.), 1882- 1909, Commentaria in Aristotelem Graeca, Berlin: Reimer.   Wallies, M. (ed.), 1883, Vol. 2.1Alexander of Aphrodisias on Aristotle’s Prior Analytics 1.1–7, J. Barnes et al., 1991.   Alexander of Aphrodisias on Aristotle’s Prior Analytics I.8–13, I. Mueller with J. Gould, 1999.   Alexander of Aphrodisias on Aristotle’s Prior Analytics 1.23–31, I. Mueller, 2006.   Alexander of Aphrodisias on Aristotle’s Prior Analytics 1.32–46, I. Mueller, 2006.  
Fârâbî’nin Burhân Eserlerine İlişkin Tablo
Sıra NoEserin Tam AdıEserin MahiyetiEserin NeşirleriEserin Tercümeleri
1.  Kitâbu’l-BurhânFârâbî’nin burhan teorisine dair en önemli eseridir.(nşr. Macit Fahri), Dâru’l-Meşrik, Beyrut 1987,(çev. Ömer Türker, Ömer Mahir Alper), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul 2014.
2.  Şerâitu’l-Yakîn  Fârâbî’nin burhânına dair önemli bilgileri haiz bir eserdir.el-Mantık inde’l-Farabi: Kitâbü’l-Burhan ve Şeraitü’l-yakin, thk. Macid Fahri. Beyrut: Dârü’l-Meşrik (Dar el-Machreq), 1987(çev. ve nşr. Mübahat Türker Küyel), Ankara 1990; neşir, s. 45-54; çeviri, s. 55-62.
3. el-Elfâzü’l-müstamele fi’l-mantık  Burhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.Muhsin Mehdi. Beyrut: Dârü’l-Meşrik.Mantıkta Kullanılan Lafızlar, Trc. Yaşar Aydınlı, Litera, İstanbul: 2016.
4. Îsâğūcî  (el-Medhal)  Burhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.İçinde: Mantığa giriş risaleleri: et-Tavtıa, el-Fusulü’l-hamse, Kitabu İsaguci, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.Çev: Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.   
5. Kitâbü’l-MakūlâtBurhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.İçinde: el-Mantık inde’l-Farabi: Nassü’t-tevti’e; el-Fusulü’l-hamse; İsaguci; Kitabü’l-Makulat; Kitabü’l-İbare, thk. Refik el-Acem. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1985.Kategoriler ve Retorik: Kitabu’l-Makûlat ve Kitabu’l-Hatabe, Neşir ve Tercüme Ali Tekin, İstanbul: Klasik , 2019.
6. Kitâbü’l-İbâreBurhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.İçinde: el-Mantık inde’l-Farabi: Nassü’t-tevti’e; el-Fusulü’l-hamse; İsaguci; Kitabü’l-Makulat; Kitabü’l-İbare, Refik el-Acem. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1985.  Farabi’nin Peri Hermeneias Muhtasarı. Mübahat Türker-Küyel. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 1990.
7. Kitâbü’l-Kıyâs  Burhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.İçinde: el-Mantık inde’l-Farabi: Kitabü’l-Kıyas; Kitabü’l-kıyasi’s-sagir ala tarikati’l-mütekellimin; Kitabü’t-Tahlil; Kitabü’l-Emkineti’l-mugalata, thk. Refik el-Acem. Beyrut : Dârü’l-Meşrik, 1986. 
8. Kitâbü’l-Kıyâsi’ṣ-ṣağīrBurhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.İçinde: el-Mantık inde’l-Farabi: Kitabü’l-Kıyas; Kitabü’l-kıyasi’s-sagir ala tarikati’l-mütekellimin; Kitabü’t-Tahlil; Kitabü’l-Emkineti’l-mugalata, thk. Refik el-Acem. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986. 
9. Kitâbü’l-CedelBurhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.İçinde: el-Mantık inde’l-Farabi : Kitabü’l-Cedel; Şerhu ale’t-tevti’e ve’l-Fusulü’l-hamse ve İsaguci ve’l-İbare ve’t-Tahlilati’l-evveli ve’t-ta’lik aleyha, hk. Refik el-Acem. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986. 
10.Kitâbü’l-Hatâbe  Burhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.Kitâbu fi’l-mantık: el-Hatabe, thk. Muhammed Selim Salim. Kahire: Merkezu Tahkiki’t-Türas, 1976.Kategoriler ve Retorik: Kitabu’l-Makûlat ve Kitabu’l-Hatabe, Neşir ve Tercüme Ali Tekin, İstanbul: Klasik , 2019.
11.Şerḥ li-Kitâbi Aristotâlîs fi’l-İbâre  Burhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.Wilhelm Kutsch, Stanley Marrow . Beyrut: Dârü’l-MeşrikAl-Farabi’s Commentary and Short Treatise on Aristotle’s de Interpretatione, F. W. Zimmermann, Oxford: The British Academy Academy ; The Oxford University, 1991. C
12.Felsefetü Aristotâlîs  Burhâna dair önemli bilgiler içerir.Thk. Muhsin Mehdi. Beyrut: Lecnetü’l-İhyai’t-Türasi’l-Felsefi el-Arabi, 1961. 
İbn Sînâ’nın Burhân Teorisine Dair Eserleri
Sıra NoEserin Tam AdıEserin MahiyetiEserin NeşirleriEserin Tercümeleri
1Kitabu’ş-Şifâ-Burhânİbn Sînâ’nın bilimlerin metodu olarak kabul ettiği burhan sanatını en açık ifadesi ile ortaya koyduğu eseridir.Kitâbu’ş-Şifâ’ I-X. Nşr. İ. Medkûr vd. Kahire, 1952-83.II. Analtikler, İbn Sina çev: Ömer Türker ed. Muhittin Macit. Litera Yayınları.
2İşârât ve Tenbihâtİbn Sînâ eserin birinci kısmı olan mantık bölümünde tanım ve burhan teorilerini de açıklamaktadır. Kıyasın ilkeleri ile burhani olanın nasıl bilinebileceğini ifade etmektedir.Thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1947/1366.   Thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1960.   Thk. Süleyman Dünya. Beyrut: Müessesetü’n-Numan, 1992/1413.Çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005
3. Kitabu’ş-Şifâ-Mekûlâtİbn Sînâ’nın kategoriler üzerine kaleme aldığı eseridir. Bu eser İbn Sînâ’nın burhân teorisine hazırlık sadedinde, ikincil önerme sahip bir kitap olarak değerlendirilebilir.İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.Çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
4. Kitabu’ş-Şifâ-İbâreİbn Sînâ’nın önermeler üzerine kaleme aldığı eseridir. Bu eser de yine İbn Sînâ’nın burhân teorisine hazırlık sadedinde, ikincil önerme sahip bir kitap olarak değerlendirilebilir.Thk. Mahmûd Muhammed Hudayri. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1970.Çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
5.Kitabu’ş-Şifâ-el-MedhalBurhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.Proje editörü Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.Çev. Ömer Türker; Proje editörü Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
6.Kitabu’ş-Şifâ-el-CedelBurhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.Proje editörü Muhittin Macit; çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.Proje editörü Muhittin Macit; çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
7.Kitabu’ş-Şifâ-es-SafsataBurhâna hazırlık sadedinde bir eserdir.Proje editörü Muhittin Macit; çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.Proje editörü Muhittin Macit; çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
8.Necâtİbn Sînâ’nın felsefenin temel konularını ele alan eseridir.Thk. Muhyiddin Sabri el-Kürdi, [Kahire]: Matbaatü’s-Saade, 1938/1357.   Thk. Macid Fahri. Beyrut: Dârü’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1985.   Thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1992.    en-Necât: Felsefenin Temel Konuları, Çeviren Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.
9.el-Hidaye li İbni Sinaİbn Sînâ’nın burhan teorisine dair ipuçları içerir.Thk. Muhammed Abduh. Kahire: Mektebetü’l-Kahireti’l-Hadise, 1974. 
10.el-Hikmetü’l-Aruziyyeİbn Sînâ’nın burhan teorisine dair ipuçları içerir.Thk. Muhsin Salih. Beyrut: Darü’l-Hadi, 2007   Tahkik ve Şerh: Muhammed Selim Salim. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1950?. 
11.Mantıkü’l-meşrikıyyinİbn Sînâ’nın burhan teorisine dair ipuçları içerir.Tashih ve Neşr: Muhyiddin el-Hatib, Abdüfettah el-Fetlan, Kum: Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi, 1405. 
12.Uyunü’l-hikmeİbn Sînâ’nın burhan teorisine dair ipuçları içerir.Thk. Abdurrahman Bedevi, Kuveyt: Vekaletü’l-Matbuat, 1980.   Thk. Mücteba Minovi, Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1954.   Thk. Muvaffak Fevzî el-Cebr, Dımaşk: Dârü’l-Yenabi’, 1996.   
13.Mübahasatİbn Sînâ’nın burhan teorisine dair ipuçları içerir.Nşr. Muhsin Bidarfer, Kum: İntişarat-ı Bidar,137hş/.1413. 
14.Talikatİbn Sînâ’nın burhan teorisine dair ipuçları içerir.Nşr. Abdurrahman Bedevi, Kum: Mektebetü’l-i’lami’l-İslami, 1404/1984 
İbn Sînâ’nın Burhân Teorisini Anlamaya Yardımcı Olabilecek Klasik İkincil Kaynaklar
Sıra No Eserin Adı Eserin YazarıEser Hakkında Bilgi Eserin Neşirleri
1.Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhâtNasiruddin TûsîBurhan bahsi eserin ana konusu olmamakla birlikte, İbn Sina’nın eserinde yer verdiği burhan hakkındaki ifadelerine dair düşülmüş yorumlar ve açıklamalar mevcuttur.Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. (Şerh; Safer 664) Thk. Kerim Feyzî. Kum, 1383 hş.
2.Şerhu’l-İşârâtFahreddin RâzîBurhan bahsi eserin ana konusu olmamakla birlikte, İbn Sina’nın eserinde yer verdiği burhan hakkındaki ifadelerine dair düşülmüş yorumlar ve açıklamalar mevcuttur.Şerhu’l-İşârât. (Telif; 576/1180) Şerhu’l-İşârât. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1290; Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât: Mantık. Nşr. Ali Rızâ Necefzâde. Tahran: Encümen-i Âsâr, 2005.
3.el-Muhâkemât beyne şerhayi’l-İşârâtKutbuddin RâzîFahrettin Razi’nin ve Nasiruddin Tusi’nin şerhlerini değerlendirmektedir. Burhan teorisi  hakkında da dolaylı olarak konuşmaktadır.el-Muhâkemât beyne şerhayi’l-işârât.(;).İstanbul: Matbaa-i Amire, 1299. Ayrıca bkz. Tahkik ve tashih Muhammed Mecid Hadizade. — Tahran : Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub [Miras-ı Mektub], 2002/1381
4.Düstur’ul-Hukema fi-şerhi Burhâni’ş-ŞifaEymen El-Mısrîİbn Sina’nın Burhan eseri üzerine kaleme alınmış, muasır sayılabilecek bir şerhtir.El-Musbâh, Bağdat: 2015.
5.Burhan fi’l-mantıkAllame Seyit Muhammed Hüseyin TabatabaiDört makaleden oluşan bu eser, İbn Sina’nın Burhan eseriyle yaklaşık olarak aynı konuları ele almaktadır.Tahkik ve Tahlil: Üstad el-Fazıl eş-Şeyh Galip el-Kabi, Darül Mearifi’l-İslamiyye
İbn Rüşd’ün Burhân Teorisine Dair Eserleri
Sıra No Eserin Adı Eserin YazarıEser Hakkında Bilgi Eserin Neşirleri
1Telhîsu’l-BurhânAristoteles’in II. Analitikler’inin bir tür özetidir. Eser İbn Rüşd’ün görüşlerinin en net takip edilebileceği kitaptır.Mahmûd M. Kâsım, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1982.   
2Şerhu’l-Burhân li-ArsituAristoteles’in II. Analitikler’inin şerhidir.Abdurrahman Bedevi, Safât: el-Meclisü’l-Vatani li’s-Sekafe ve’l-Fünun ve’l-Adab, 1984.    
3Telhîsu Kitâbi’l-KıyasKitap Aristoteles’in Kıyas’ının özetidir. Kitap doğrudan burhân teorisi üzerine yazılmış olmasa da bazı bölümlerinde burhân teorisine dair bilgiler yer almaktadır.Ahmed Abdülmecid Heridi, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1983. 
4Telhîsu’l-CedelKitap Aristoteles’in Cedel’inin özetidir. Kitap doğrudan burhân teorisi üzerine yazılmış olmasa da bazı bölümlerinde burhân teorisine dair bilgiler yer almaktadır.Muhammed Selim Salim, Kahire: Vizaretü’s-Sekâfe Merkez-i Tahkiki’t-Türas, 1980. 
5Telhisu Kitâbi’l-MakûlâtAristoteles’in Kategoriler’inin telhisidir.Charles E. Butterworth, Ahmad Abd al-Majid Haridi. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1980. Tahkik ve Tercüme: Salih Yalın, Ankara: Elis Yayınları, 2017. 
6Telhisü’l-hatabeAristoteles’in Hatâbe’sinin telhisidir.Thk. Abdurrahman Bedevi. Kuveyt: Vekaletü’l-Matbuat. 
7Telhisü’s-safsataAristoteles’in Safsata’sının telhisidir.Thk. Muhammed Selim Salim. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 1972.