Bu projenin amacı 11-13. yüzyıllar arasında İslam dünyasında geliştirilen süreklilikçi ve parçacıkçı fizik teori modellerinin kuram, yöntem ve uygulama açısından aydınlatılmasıdır. Bu amaç etrafında proje Meşşai nitelikçi, kimyevî nitelikçi ve kelâmî parçacıkçı modellerin fiziksel evreni açıklarken hangi ölçüde yeterlilik, tutarlılık ve özgünlüğe sahip olduğunu göstermeyi hedeflemektedir. Bu doğrultuda bir ana ve üç alt proje hazırlanmıştır. Ana proje fizik teori modellerini kuram ve bilimsel açıklama yöntemi açısından inceleyerek bu modellerin temel yapısını ve ilkelerini aydınlatacak, Antik-Helenistik dönemden tevarüs ettikleri bilimsel birikime nispetle özgünlüklerini tartışacak ve alt projelerde incelenecek uygulamalı alanlardaki sonuçlar etrafında tutarlılık ve yeterliliklerini sınayacaktır. Birinci alt proje Mu‘tezîlî atomcu ve Eş‘arî-Yeni-Eş‘arî atomcu teorileri dikkate alarak kelâmî parçacıkçı fiziksel teori modelinin doğal fenomenleri tikel seviyede nasıl açıkladığı ve farklı fiziksel sorunları nasıl çözdüğünü araştıracak, parçacıkçı model içerisinde inşa edilen kuramsal ve yöntemsel çerçevenin tikel fenomenler alanında ne ölçüde takip edilip uygulandığını, tutarlılık kriteri etrafında test edecektir. İkinci alt proje, Meşşâî nitelikçi ve kimyevî nitelikçi teorileri dikkate alarak süreklilikçi fizik teori modelinin doğal fenomenleri tikel seviyede nasıl açıkladığı ve farklı fiziksel sorunları nasıl çözdüğünü araştıracak, süreklilikçi model içerisinde inşa edilen kuramsal ve yöntemsel çerçevenin tikel fenomenler alanında ne ölçüde takip edilip uygulandığını, tutarlılık kriteri etrafında test edecektir. Üçüncü alt proje süreklilikçi ve parçacıkçı modellerin olağanüstü sayılan doğal fenomenler alanını nasıl açıkladığını araştıracak ve kuram-uygulama tutarlılığını test etmenin yanısıra, farklı modellerin bu fenomenleri izah noktasındaki yaklaşımlarını karşılaştıracaktır.

İslam düşüncesindeki farklı ekollerin doğa bilimleri ve felsefesiyle ilgili ürettiği literatür çeşitli açılardan incelenmiş olsa da bu üretim henüz bütüncül bir şekilde ele alınmamış, araştırılan fiziksel teoriler bilimsel açıklama yöntemi ve metafizik kuramla ilişkilendirilerek modellenmemiş ve nihayet aynı teorilerin fiziksel disiplinler içerisindeki uygulamaları tutarlılık ve açıklayıcı yeterlilik bakımından test edilmemiştir. Bu eksiklikler, 11.-13. yüzyıllarda İslam dünyasında üretilen fiziksel teori modellerinin kuram, yöntem ve uygulama açısından bütüncül bir şekilde ele alınmasını, bunların hangi ölçüde özgünlük, tutarlılık ve yeterliliğe sahip olduğunun gösterilmesini ihtiyaç haline getirmiştir. Bu bağlamda projenin özgün değeri İslam dünyasındaki fiziksel teorilerin öngördüğü açıklayıcı modellerin metafizik temel, fiziksel kuram, bilimsel yöntem ve uygulama değişkenleri açısından ilk defa bütüncül bir incelemeye tabi tutulacak olmasıdır. Bu sayede söz konusu modellerin kuramsal ve yöntemsel seviyede ne ölçüde yeterli oldukları ve karşılaştıkları anomalileri ne ölçüde çözebildikleri tespit edilerek, açıklama güçleri karşılaştırmalı bir biçimde ilk kez sınanacaktır. Ayrıca yerli ve yabancı dillerde üretilen İslam felsefesi  literatürünün, bu felsefenin özgünlüğünü daha çok metafizik ve teolojik bağlamlar içerisinde yaptığı katkılar üzerinden ele alma eğilimine mukabil, bu proje İslam felsefe-bilim geleneğinin özgünlüğünü münhasıran fizik teoriler üzerinden keşfedecektir. Buna bağlı olarak Selçuklu bilim geleneği  içerisinde üretilen fiziksel teori modelleri, Osmanlı bilim geleneğine temel teşkil eden yönleriyle araştırılacaktır. Nihayet proje ile birlikte aydınlatılacak olan bilimsel rasyonalite fikri, 14. yüzyıldan neredeyse günümüze gelinceye değin İslam toplumlarının doğal evrene yönelik bilimsel merakının sınırlarını keşfetme imkanı tanıyacaktır. Bu sayede projenin katkısı sadece İslam bilim geleneğindeki belirli fiziksel teori modellerinin ortaya konulmasından ibaret olmayacak, modeller izleğinde teşekkül etmiş bilimsel rasyonalitenin de mahiyetini ortaya koyacaktır. Proje, fiziksel teori modellerini incelerken teorik-sistematik, aporetik, prosopografik, biyografik, tarihsel ve sosyolojik, bilimetrik ve bibliyometrik analiz tekniklerini kullanacak; bu analiz teknikleri aracılığıyla ulaştığı bulguları, bilim felsefesinde Duhem ve Quine’nın  bilimsel bilgide bütüncüllük kuramı etrafında yorumlayacak, bu modellerin birbirleriyle ilişkisi ise T. Kuhn’un bilimsel paradigmalar kuramıyla ilişkili bir biçimde ele alacaktır.

Proje sonucunda 11.-13. Yüzyıllar arası İslam düşüncesindeki fiziksel teori modelleri aydınlatılacak, modellerin tarihsel gelişimleri ortaya konularak kuram-yöntem-uygulama açılarından özgünlük, tutarlılık ve yeterlilikleri test edilecek, araştırma boyunca ortaya çıkan veriler farklı türlerde yazılı bilimsel çıktılar olarak ilim kamuoyuyla paylaşılacak, çalıştay ve sempozyumlar aracılığıyla bulgular uluslararası ölçekte tartışmaya açılacaktır. Ayrıca ilgili yüzyıllarda üretilen doğa bilimleri literatürünü farklı açılardan tanıtan ve proje bulgularını paylaşan kapsamlı bir web portalı inşa edilerek ilgililerin kullanımına sunulacaktır. Nihayet  projede oluşturulan materyaller etrafinda üniversitelerin farklı bölümlerinin ortaklaşa yararlanabileceği dersler ihdas edilecek ve bu dersler için eğitim materyalleri ve izlenceler hazırlanacaktır. Bu yönüyle proje   çağrı metnindeki Amaç ve Hedefler başlığı altında yer alan 1. Maddenin b) fıkrasındaki “İslâm medeniyetinde gelişen bilimsel ve teknolojik etkinliğin, tevârüs edilen bilimsel ve teknolojik birikimlerle ilişkisinin tüm yönleriyle değerlendirilmesi; teorik süreklilik, değişim, dönüşüm, tadil, tenkit ve yeni terkiplerin gün yüzüne çıkarılması; oluşan bilim anlayışlarının aydınlatılması” amacı ile  a) fıkrasındaki “Farklı medeniyet havzalarının (Yunan, Hint, Mısır, Mezopotamya vb.) İslâm medeniyetinde bilimsel ve teknolojik etkinliğin ortaya çıkışındaki rollerinin değerlendirilmesi; söz konusu medeniyet havzalarından tevârüs edilen bilimsel ve teknolojik birikimin alımlanış süreçlerinin ortaya çıkarılması” amacını gerçekleştirecektir.

Bu projede İslam düşüncesindeki parçacıkçı ve süreklilikçi fizik teori modellerinin 11. ve 12. yüzyıllarda kazandığı klasik formların tevârüs edilen bilimsel geleneklerle karşılaştırmalı bir biçimde yöntem, kuram ve uygulama açısından aydınlatılması ve bu modellerin tadil, tenkit ve yeni terkiplerle yeni klasiklerini ürettiği 13. Yüzyılda kazandıkları yeni formların keşfedilmesi amaçlanmıştır. Proje bu boyutu ile “1003-SBB-FLSF-2019-1 İslâm Medeniyeti ve Bilim Tarihi” çağrı metnindeki Amaç ve Hedefler başlığı altında yer alan 1. Maddenin b) fıkrasındaki “İslâm medeniyetinde gelişen bilimsel ve teknolojik etkinliğin, tevârüs edilen bilimsel ve teknolojik birikimlerle ilişkisinin tüm yönleriyle değerlendirilmesi; teorik süreklilik, değişim, dönüşüm, tadil, tenkit ve yeni terkiplerin gün yüzüne çıkarılması; oluşan bilim anlayışlarının aydınlatılması” amacına uygun düştüğü gibi, a) fıkrasındaki “Farklı medeniyet havzalarının (Yunan, Hint, Mısır, Mezopotamya vb.) İslâm medeniyetinde bilimsel ve teknolojik etkinliğin ortaya çıkışındaki rollerinin değerlendirilmesi; söz konusu medeniyet havzalarından tevârüs edilen bilimsel ve teknolojik birikimin alımlanış süreçlerinin ortaya çıkarılması” başlığıyla uyum göstermekte ve proje çağrı metninde yer alan iki amacın kapsamı içerisinde yer almaktadır. Ayrıca bu proje çağrı metninin 4. Maddesinde yer alan “Çağrıya Özel Hususlar” bölümündeki “Selçuklu ve Osmanlı Dönemi bilim ve teknoloji tarihine odaklanılması” önerisine bağlı olarak, fizik teori modellerinin Selçuklu dönemi bilim geleneği içerisinde kazandıkları yeni formları aydınlatma hedefini gözetmektedir. Bu bağlamda projenin 8 ana hedefi vardır. Bu hedeflerden 1, 2, 3, 4 ve 8 ana projenin hedefi iken, 5. hedef birinci alt projenin, 6. hedef ikinci alt projenin, 7. hedef ise üçüncü alt projenin hedeflerini teşkil etmektedir.

1. Doğa merkezli süreklilikçi fiziksel açıklama modelinin ana temsilcileri olan İbn Sînâ’nın ve İbn Rüşd’ün bilimsel açıklama, cisim, nedensellik teorilerini ilkelerini keşfederek, bu teorilerin Antik-Helenistik gelenekten tevarüs ettikleri birikimi nasıl alımlayarak dönüştürdüklerini aydınlatmak.

2. Parçacıkçı fiziksel açıklama modelinin ana temsilcileri olan Mu‘tezilî ve Eş‘arî bilimsel açıklama, cisim ve nedensellik teorilerinin ilkelerini keşfederek, bu teorilerin Antik-Helenistik gelenekten tevarüs ettikleri birikimi nasıl alımlayarak dönüştürdüklerini aydınlatmak.

3. Câbir b. Hayyân’ın temsil ettiği el-Kîmyâ geleneğine ait nitelikçi fiziksel açıklama modelini keşfederek, bu modeli Antik-Helenistik dönemdeki mukabilleriyle ilişkili bir biçimde aydınlatmak.

4. On üçüncü yüzyılda ortaya çıkarak Klasik Dönem’deki açıklayıcı modelleri tadil, tenkit ve yeni terkiplerle güncelleyen Yeni-Eş‘arî, İbn Sînâcı ve Câbirci modellerin bilimsel açıklama ve nedensellik teorilerini keşfederek, on bir ve on ikinci yüzyıllardaki mukabilleriyle ilişkili bir biçimde değerlendirmek.

5. Kelami Mu‘tezilî, Eş‘arî, Mâtürîdî ve Yeni-Eş‘arî parçacıkçı fizik teorilerinde atomik bileşimler ile ikincil nitelikler arasındaki ilişkinin nasıl kurulduğunu, uygulamalı örnekleri üzerinden aydınlatarak **kelami bilimsel rasyonalitenin** sınırlarını keşfetmek. Bu hedef etrafında;

6. Klasik dönem kelami fizik teorilerini, açıklayıcı yeterlilikleri ve sınırları açısından dönemin tikel fiziksel sorunları üzerinden sınamak.

7. İbn Sînâ sonrası Eş‘arî ve Mâtürîdî fizik teorileri üzerinde İbn Sînâcı süreklilikçi açıklama modelinin etkisini araştırmak.

8. Parçacıkçı fizik teori modeli içerisinde inşa edilen kuramsal çerçevenin, tikel fenomenler alanında ne ölçüde takip edildiği ve nasıl uygulandığını, tutarlılık kriterini gözeterek araştırmak. Doğa merkezli süreklilikçi fiziksel açıklama modelinde, niteliksel karışımlar ve formel özellikler ile ikincil nitelikler arasındaki ilişkinin nasıl kurulduğunu, uygulamalı örnekleri üzerinden aydınlatarak **doğa merkezli bilimsel rasyonalitenin** sınırlarını keşfetmek. Bu hedef etrafında;

9. Meşşai geleneğin iki farklı yorumunu temsil eden İbn Sînâ ve İbn Rüşd’ün fizik teori modellerini, açıklayıcı yeterlilikleri ve sınırlılıkları açısından tikel fiziksel fenomenler üzerinden sınayarak, bu modellerin 13. Yüzyılda tadil, tenkit ve yeni terkiplerle kazandığı yeni formları araştırmak.

10. el-Kîmyâ’nın nitelikçi modelinin sınırları ve yeterliliğini, disiplinin kurucu ve yorumlayıcı klasikleri üzerinden sınamak.

11. Süreklilikçi açıklama modelinin sınırları ve yeterliliğini bileşik ilaç terkiplerinin etkileri sorunu üzerinden tıp ve farmakoloji disiplinin ilgili yüzyıllardaki temel metinleri üzerinden sınamak.

12. Süreklilikçi fizik teori modeli içerisinde inşa edilen kuramsal çerçevenin, tikel fenomenler alanında ne ölçüde takip edildiği ve nasıl uygulandığını, tutarlılık kriterini gözeterek araştırmak.

13. Klasik bilimler tasnifinde fiziğin yan dalları olarak görülen tılsım, maji, fizyonomi ve nirâncât gibi alanlar içerisinde ele alınan ve fiziksel dünyada gerçekleşmekle birlikte olağanüstülükle (*‘acâib*) nitelenen fenomenlerin süreklilikçi ve parçacıkçı fizik teori modelleriyle nasıl açıklandığını araştırmak. Bu amaç etrafında;

14. İbn Sînâ’ya ait olmakla birlikte parçacıkçı ve süreklilikçi izah modeline mensup bilginlerin şerhlerine konu olmuş *el-İşârât*’ın, olağanüstü hadiseleri fiziksel ilkeler zemininde açıklamayı amaçlayan 7., 9. ve 10. bölümlerini inceleyerek, sonraki iki yüzyılda parçacıkçı ve süreklilikçi geleneklerin bu bölümlere ilişkin yorumlarını karşılaştırmalı bir şekilde araştırmak.

15. Süreklilikçi ve parçacıkçı modeller içerisinde inşa edilen kuramsal çerçevenin, tikel olağanüstü fenomenler alanında ne ölçüde takip edildiği ve nasıl uygulandığını, tutarlılık kriterini gözeterek araştırmak.

16. Alt projelerde ortaya konulan uygulama örneklerini göz önünde bulundurmak suretiyle parçacıkçı ve süreklilikçi modellere ait kuramsal ve yöntemsel çerçevelerin tutarlılıklarını ve yeterliliklerini sınamak.

Ana ve alt projelerin ulaşmayı amaçladığı yukarıdaki hedefler, en genel olarak, çağrı metninin Amaçlar ve Hedefler başlığı altında yer alan “İslâm medeniyetinde bilim ve teknolojinin ortaya çıkışı ve gelişmesi ile bilim tasavvurları ve bilime katkıların aydınlatılması” amacını gözetmektedir. Bu yönüyle proje, teşekkül ve gelişim süreçleri boyunca İslam dünyasındaki bilimsel etkinlikleri yönlendiren fiziksel teori modellerinin ne tür bir bilimsel rasyonaliteye ve bu rasyonalitenin doğal cisimlerin yapısal ve etkileşimsel niteliklerini açıklama noktasında hangi yöntemsel sınırlara sahip olduğu sorularını cevaplamayı hedeflemektedir. Bu suretle İslam düşünce geleneğindeki farklı bilimsel yöntemler ve açıklayıcı modeller keşfedilerek yeterlilik, geçerlilik ve tutarlılıklarının karşılaştırmalı bir biçimde değerlendirilmesi mümkün hale gelecektir.