11-13. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Fizik Teori Modelleri: Kuram ve Yöntem

Kelâmi Fizik Teorisi Klasik Literatür

by Proje I Temmuz 11, 2022 380 Views
Hazırlayan: Zeliha Uluyurt

MU‘TEZİLE

HİŞÂM B. EL-HAKEM EL-VÂSITΠ(ö. 179/795)

Ebû Muhammed Hişâm b. el-Hakem el-Vâsıtî (ö. 179/795)

  • Kitâbü’r-Red ʿalâ aṣḥâbi’ṭ-ṭabâʾiʿ 
DIRAR b. AMR (ö. 200/815)

Ebû Amr Dırâr b. Amr el-Gatafânî el-Kûfî (ö. 200/815 [?]):

  • Kitâbü İḫtilâfu’l-eczâ
  • Kitâbü’d-Delâle ‘alâ ḥadesi’l-eşyâ
  • Kitâbü’r-Red ‘alâ Aristalis fi’l-cevâhir ve’l- aʿrâż
  • Kitâbü’r-Red ʿalâ aṣḥâbi’ṭ-ṭabâʾiʿ
  • Kitâbü’l-maḫlûḳ
EBUBEKİR el-ESAMM (ö. 200/816)

Ebû Bekr Abdurrahman b. Keysân el-Esamm (ö. 200/816):

  • Kitâbü’l- maḫlûḳ
  • Kitâbü’r-Red ‘ale’l-Mücbire fi’l- maḫlûḳ
  • Kitâbü’l-ḥarekât
  • Kitâbü’r-Red ‘ale’d-Dehriyye
HAFS EL-FERD (ö. 204/820’den sonra)

Ebû Amr (Ebû Yahyâ) Hafs el-Ferd (ö. 204/820’den sonra):

  •  Kitâbü’l-Ebvâb fi’l-maḫlûḳ
  • Kitâb fi’l-maḫlûḳ ʿalâ Ebi’l-Hüẕeyl
BİŞR b. el-MUTEMİR (ö. 210/825)

Ebû Sehl Bişr b. el-Mu‘temir el-Hilâlî el-Bağdâdî (ö. 210/825):

  • Kitâb ‘ala Dirâr fi’l- maḫlûḳ
  • Kitâb ‘ale’l-Esamm fi’l- maḫlûḳ
  • Kitâbü Ḥudûs̱i’l-Eşyâ’
  • Kitâbü’r-Redd ‘ale’d-dehriyyîn
  • Kitâbü’t-Tevellüd ‘ale’n-Naẓẓâm
SÜMÂME b. EŞRES (ö. 213/828)

Ebû Ma‘n Sümâme b. Eşres en-Nümeyrî el-Basrî el-Bağdâdî (ö. 213/828):

  • Kitâb ʿalâ cemîʿi men ḳāle bi’l-maḫlûḳ
  • Kitâbü’l-Maḫlûḳ ‘ale’l-Mücbire
MUAMMER b. ABBÂD (ö. 215/830)

Ebû Amr (Ebû Mu‘temir) Muammer b. Abbâd es-Sülemî (ö. 215/830):

  • Kitâbü’l-Meʿânî
  • Kitâbü’l-Cüzʾi’lleẕî lâ yetecezzeʾ ve’l-ḳavl bi’l-aʿrâż ve’l-cevâhir
  • Kitâbü ʿİlleti’l-ḳarasṭûn ve’l-mirʾât
HİŞAM el-FUVATİ (ö. 218/833’ten önce)

Hişâm b. Amr el-Fuvatî eş-Şeybânî (ö. 218/833’ten önce):

  • Kitâbü’l-Maḫlûḳ
  • Kitâbü’r-Red ʿale’l-Eṣam fî nefyi’l-ḥarekât
EBU MUSA el- MURDÂR (ö.226/841)

Ebû Mûsâ Îsâ b. Sabîh (Subeyh) el-Murdâr el-Basrî (ö.226/841):

  • Kitâbü’l- maḫlûḳ ‘ale’n-Neccâr
HÜSEYİN B. MUHAMMED EN-NECCÂR (ö. 230/845 civarı)

Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Muhammed b. Abdillâh en-Neccâr er-Râzî (ö. 230/845 civarı):

  • Kitâbü Kâne-Yekûnü
  • Kitâbü’l- maḫlûḳ
EBÛ İSHÂK en-NAẒẒÂM (ö. 231/845)

Ebû İshak İbrâhim b. Seyyâr b. Hâni’ el-Basrî (ö. 231/845):

  • Kitâbü’l [er-Redd] ‘alâ Ashâbil- Heyûlâ
  • Kitâbü’l– maḫlûḳ ‘ale’l-Mücbire
  • Kitâbü’l-Ma‘ânî ‘alâ Mu‘ammer
  • er-Red ʿale’d-dehriyye
  • Kitâbü’t-Tevellüd
  • Kitâbü’l-Cüzʾ
  • el-Cevâhir ve’l-aʿrâż
  • Kitâbü’l-ʿÂlem (Kitâb fi’l-ʿâlemi’l-kebîr, Kitâb fi’l-ʿâlemi’ṣ-ṣaġīr)
  • Kitâbü’l-Ḥades̱, 
  • Kitâbü Ḫalḳi’ş-şeyʾ
  • Kitâbü’ṭ-Ṭafra, 
  • Kitâbü’l-Mükâmene
  • Kitâbü’l-Müdâḫale
  • Kitâbü’l-Ḥarekât
CA‘FER B. MÜBEŞŞİR ES-SEKAFÎ (ö. 234/848-49)

Ebû Muhammed Ca‘fer b. Mübeşşir b. Ahmed es-Sekafî el-Kasabî (ö. 234/848-49):

  • Kitâbü’l l-Yaḳīn ʿalâ Burġūs fi’l-maḫlûḳ
EBU’L-HÜZEYL (ö. 235/850)

Ebü’l-Hüzeyl Muhammed b. el-Hüzeyl b. Abdillâh el-Allâf el-Abdî el-Basrî (ö. 235/849-50):

  • Kitâbü’t-Tafr ‘alâ İbrâhîm
  • Kitâbü’s-Sem‘ ve’l-Basar, ‘amilâ em ‘umile bihimâ
  • Kitâbü’l-Kevâlib
  • Kitâbü’l-Cüz’ ellezî lâ yetecezze’
  • Kitâbü Tes̱bîti’l-aʿrâż
  • Kitâbü’l-Cevâhir ve’l-aʿrâż
  • Mesâʾil fi’l-ḥarekât ve ġayrihâ
  • Kitâbü’l-Ḥarekât
  • Kitâb fî ḫalḳı’ş-şeyʾ ʿani’ş-şeyʾ
  • Kitâbü’l-Maḫlûḳ ʿalâ Ḥafṣ el-Ferd
  • Kitâb ʿalâ Ḍırâr ve Cehm ve Ebî Ḥanîfe ve Ḥafṣ fi’l-maḫlûḳ
  • Kitâb ʿale’n-Naẓẓâm fî ḫalḳı’ş-şeyʾ ve cevâbihî !anhu
  • Kitâb fi’s-ṣavti mâ Hüve?
EBÛ YA‘LÂ MUHAMMED B. ŞEDDÂD (Ebü’l-Hüzeyl’in talebesi)
  • Kitâbü’l-Maḫlûḳ
CAFER b. MÜBEŞŞİR (ö. 234/848-49)

Ebû Muhammed Ca‘fer b. Mübeşşir b. Ahmed es-Sekafî el-Kasabî (ö. 234/848-49):

  • Kitâbü’l-Yakîn ‘alâ Burgus fi’l- maḫlûḳ
CÂFER b. HARB (ö. 236/850-51?)

Ebu’l-Fazl Câfer b. Harb el-Hemedânî (ö. 236/850-51?):

  • er-Red ʿalâ aṣḥâbi’ṭ-ṭabâʾi
  • Fî Tekfîri’n-Naẓẓâm[1] 
el- İSKÂFİ (ö. 240/854)

Ebû Câfer Muhammed b. Abdillah el-İskâfî (ö. 240/854):

  • Kitâb ‘ale’n-Naẓẓâm fî enne ṭab‘eyn el-muḫtelifeyn yuf‘alu bihima fi‘len vâḥiden
  • Kitâbü’l- maḫlûḳ ‘ale’l-Mücbire
EBÛ ÎSÂ MUHAMMED EL-VERRÂK (ö. 247/861)

Ebû Îsâ Muhammed b. Hârûn b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî (ö. 247/861):

  • Mesʾele fî ḳıdemi ecsâm maʿa is̱bâtihi’l-aʿrâż 
  • Kitâbü’l-Ḥades̱
  • Kitâbü’l-Ḥükm ʿalâ sûreti lem yekün
ABBÂD b. SÜLEYMAN ES-SAYMERΠ(ö. 250/864):

Ebû Sehl Abbâd b. Süleymân (Selmân) es-Saymerî  (ö. 250/864):

  • Kitâbü Tes̱bîti delâleti’l-aʿrâż 
  • Kitâbü İs̱bâti’l-cüzʾi’lleẕî lâ yetecezze’
‘AMR b. BAHR el-CÂHIZ (ö. 255/869)

Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhız el-Kinânî (ö. 255/869):

  • Kitâbü Ḥudûs̱i’l-‘Âlem
  • Kitâbü Ef‘âli’t-ṭabâ‘i
  • Kitâbü’r-Redd alâ men ze‘ame enne’l-insân cüz lâ yetecezze’
ŞAHHÂM (ö. 270/883 [?])

Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. Abdillâh b. İshâk eş-Şahhâm el-Basrî (ö. 270/883 [?]):

  • Hareketlerle ilgili bir eser
  • Kitâbü Kâne ve yekûn,
  • Kitâbü Delâleti’l-aʿrâż 
EL-HAYYÂT (ö. 300/913 [?])

Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân el-Hayyât (ö. 300/913 [?]):

  • Kitâbü’l-İntiṣâr ve’r-red ʿale’bni’r-Râvendî el-mülḥid[2]

el-Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. Kitâbü’l-İntiṣâr ve’r-red ʿale’bni’r-Râvendî el-mülḥid ed. H. S. Nyberg, Kahire: Matbaatü Darül’-kütübi’l-Mısriyyeti, 1925.

el-Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. el-İntiṣâr:Mu‘tezile Müdafaası çev. Yüksel Macit, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.

  • el-İstidlâl bi’ş-şâhid ʿale’l-ġāʾib
  • Naḳżu Kitâbi’l-ʿAks[3]
  • er-Red ʿalâ men ḳāle bi’l-esbâb 
İBN İSHÂK ER-RÂVENDΠ(ö. 301/913-14 [?])

Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Yahyâ b. Muhammed b. İshâk er-Râvendî (ö. 301/913-14 [?]):

  • Kitâbü’ṭ-Ṭabâʾiʿ[4]
  • Kitâbü’l-Lüʾlüʾe fî Tenâhi’l-Harekât
  • Kitâbü’t-Tâc[5] 
  • Kitâbü’l-İbtidâʾ ve’l-iʿâde
  • Kitâbü’l-Beḳāʾ ve’l-fenâʾ
  • Kitâbü Lâ şeyʾ illâ mevcûd
  • Kitâbü’r-Rüʾye
  • Kitâbü’r-Red ʿalâ men ḳāle bi-remyi’l-ḥareke bi-baṣarih
  • Kitâbü’r-Reddi alâ men Nefa’l-Ef‘âl ve’l- aʿrâż
  • Kitâbü’l- aʿrâż
  • Kitâbü Hikâyeti ‘İleli Hişâm fi’l-Cismi ve’r-Rü’ye
EBÛ ALÎ EL-CÜBBÂΠ(ö. 303/916)

Ebû Alî Muhammed b. Abdilvehhâb b. Sellâm el-Cübbâî (ö. 303/916):

  • Kitâb fi’r-red ʿalâ Ebi’l-Hüzeyl fi’l-maḫlûḳ
  • Kitâbü’l-Laṭîf
  • er-Red ʿale’l-müneccimîn
  • Kitâbü’l-Cüz’i’llezî lâ Yetecezzâ
  • Kitâbü’l-Mechûl ve’l-Ma‘lûm
  • Kitâbü’l- maḫlûḳ
  • Kitâbü’ş-Şâhid ‘ale’l-Gâib
  • Kitâbü Naḳżı lâ Şey’e illâ Mevcûd
  • Kitâbü Naḳżı Kitâbi Süleymân fî Tes̱bîti’l- aʿrâż
  • Kitâbü’n-Naḳż ‘alâ ‘Abbâd fî İnkârihî Delâlete’l- aʿrâż
  • Kitâbü Naḳżı Kitâbi’n-Naẓẓâm fî İḤâleti’l-Miḳdârât
  • Kitâbü Naḳżı’t-Tabâ’i‘ ale’n- Naẓẓâm
  • Kitâbü Cevâbi Mes̱âili Ehli Şîrâz fî lâ Şey’e illâ Mevcûd
EBÛ MUHAMMED EL-HASEN EN-NEVBAHTΠ(ö. 310/922 [?])

Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ b. el-Hasen b. Muhammed el-Bağdâdî en-Nevbahtî (ö. 310/922 [?]):

  • el-Ârâʾ ve’d-diyânât[6]
  • İḫtiṣârü’l-kevn ve’l-fesâd li-Arisṭoṭâlîs
  • er-Raṣad ʿalâ Baṭlîmûs
  • er-Red ʿalâ Ebî ʿAlî el-Cübbâʾî fî reddihî ʿale’l-müneccimîn
  • Kitâbü’t-TevḤîd ve Ḥadesi’l-‘İlel
EBÛ SEHL İSMÂÎL EN-NEVBAHTΠ(ö. 311/924)

Ebû Sehl İsmâîl b. Alî b. İshâk b. Ebî Sehl el-Fazl b. Nevbaht el-Bağdâdî en-Nevbahtî (ö. 311/924):

  • Ḥudûs̱ü’l-ʿâlem
el-K‘BΠ(ö. 319/931)

Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-Kâ‘bî (ö. 319/931):

  • el-Maḳālât[7]

el-Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. “el-Maḳālât”, Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l Muʿtezile içinde nşr. Fuad Seyyid. Beyrut: Dârü’l-Fârâbî, 1974.

  • el-İstidlâl bi’ş-şâhid ʿale’l-ġāʾib
  • Fi’t-Tevellüd ve efʿâli’ṭ-ṭıbâʿ
EBÛ HÂŞİM EL-CÜBBÂΠ(ö. 321/933)

Ebû Hâşim Abdüsselâm b. Muhammed b. Abdilvehhâb el-Cübbâî (ö. 321/933):

  • en-Naḳż ʿalâ Aristâtâlîs fi’l-kevn ve’l-fesâd
  • Kitâbü’ṭ-Ṭabâʾiʿ ve’n-naḳż ʿale’l-ḳāʾilîne bihâ
  • Kitâbü’l- aʿrâż
HUMEYD B. SAÎD B. BAHTİYÂR EL-MÜTEKELLİM
  • Kitâbü’r-Reddi alâ Ehli’l-ḳavli bi’l-Ecrâmi ve Ezeliyyetihâ,
  • Kitâbü Ḥurrâti Ehli’l-Felek
MUHAMMED B. ABDÜLKERÎM
  • Kitâbü’l- maḫlûḳ ‘alâ Burgûs
EBÛ AFFÂN EL-FÂRIKÎ
  • Kitâbü’t-Tevellüd ‘ale’l-İskâfî
EBÛ BEKR AHMED B. ALÎ B. MA‘CÛR (BAĞCÛR) (Ö. 326/938)
  • İḫtiṣâru Kitâbi Ebî ʿAlî fi’n-nefy ve’l-is̱bât
EBÜ’L- HÜSEYİN ABDÜLVÂHİD B. MUHAMMED EL-HUSAYNÎ
  • Kitâbü’l-Ekvân
  • Kitâbü’l-Ma‘lûm ve’l-Mechûl
EBÛ ALÎ MUHAMMED B. HALLÂD EL-BASRÎ EL-MU‘TEZİLΠ(ö. IV./X. yüzyılın ortaları [?])
  • Kitâbü’l-Uṣûl (eş-Şerḥ veya Şerḥu’l-Uṣûl)[8]

British Museum: (nr. 8613)

EBÛ ABDİLLÂH EL-HÜSEYN B. ALÎ B. İBRÂHÎM EL-BASRÎ EL-KÂĞADΠ(ö. 369/979-80)
  • Naḳżu kelâmi’r-Râvendî fî enne’l-Cisme lâ Yecûzü en Yekûne Muhtera‘an lâ min şey’.[9]
  • Naḳżu Kitâbi’r-Râzî.[10]
  • el-Kelâm fî enne’llāhe teʿâlâ lem yezel mevcûden velâ şeyʾe sivâhu ilâ en ḫaleḳa’l-ḫalḳ. 
KĀDI ABDÜLCEBBÂR (ö. 415/1025)

Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî (ö. 415/1025):

  • el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl[11]
  • Kādı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl thk. Muhammed Huzur Nebhâ, Lebanon: Dârü’l-kütübi’l-‘İlmiyye, 2012.  
  • el-Muḫtaṣar fî uṣûli’d-dîn[12]

Kādı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. “el-Muḫtaṣar fî uṣûli’d-dîn” Resâʾilü’l-ʿadl ve’t-tevḥîd içinde thk. Muhammed İmâre, I, 161-253. Kahire: Dârü’l-hilâl, 1971.

  • Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile[13]

Kādı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l Muʿtezile nşr. Fuad Seyyid. Beyrut: Dârü’l-Fârâbî, 1974.

EBÜ’L-HÜSEYN MUHAMMED B. ALÎ B. TAYYİB EL-BASRΠ(ö. 436/1044)
  • Şerḥu’s-Semâʿi’ṭ-ṭabîʿî.[14]

Leiden Üniversitesi Kütüphanesi: (nr. 583)

EBÛ REŞÎD EN-NÎSÂBÛRÎ (ö. V./XI. yüzyılın ortaları [?])

Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim en-Nîsâbûrî (ö. V./XI. yüzyılın ortaları [?]):

  • el-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn[15]

en-Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. el-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn thk. Ma‘n Ziyâde ve Rıdvân es-Seyyid, Beyrut: el-Ma‘hedü’l-enmâ’i’l-‘Arabiyye, 1979.  

  • Ziyâdâtü’ş-Şerḥ.[16]

British Museum: (nr. 8613)

  • el-Cüzʾ
  • en-Naḳż ʿalâ asḥâbi’ṭ-ṭabâʾiʿ
IBN METTEVEYH (ö. V./XI. yüzyılın ortaları)

Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed b. Metteveyh el-Bahrânî (ö. V./XI. yüzyılın ortaları):

  • et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâż[17]

İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed el-Bahrânî. et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâż nşr. Sâmî Nasr Lutf ve Faysal Büdeyr Avn, Kahire: Dârü’s-sekafe, 1975.

EŞ‘ARÎYYE

EBÜ’L-HASEN EL-EŞ‘ARÎ (ö. 324/935-36)

Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî (ö. 324/935-36):

  • Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn

el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn thk. Hellmut Ritter, I-III. İstanbul-Leipzig. 1929-1933.

el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. İlk Dönem İslam Mezhepleri çev. Mehmet Dalkılıç ve Ömer Aydın, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.

  • el-Ḥas̱ ʿale’l-baḥs̱[18]

el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Risâle fî istiḥsâni’l-ḫavż fî ʿilmi’l-kelâm nşr. Richard J. McCarthy, Haydarâbâd: Dâiretü’l-me‘ârifi’n-nizâmiyye, 1344.

el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Eş’arî’nin İlm-i Kelâm’ı Müdafaası” çev. Nadim Macit, Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, I/1 (1994), s. 110-120.

  • en-Nevâdir fî deḳāʾiḳi’l-kelâm, 
  • Îżâḥu’l-burhân, 
  • el-İḥticâc, 
  • el-Mesâʾil ʿalâ ehli’t-tes̱niye,
  • Fi’r-Red fi’l-ḥarekât ʿalâ Ebi’l-Hüẕeyl, 
  • Fî Ḥikâyâti meẕhebi’l-Mücessime 
EL-BÂKILLÂNΠ(ö. 403/1013)

Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-Bâkıllânî (ö. 403/1013):

  • et-Temhîd fi’r-red ʿale’l-mülḥideti’l-Muʿaṭṭıla ve’r-Râfiża ve’l-Ḫavâric ve’l-Muʿtezile[19]

el-Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâʾil ve telḫîṣu’d-delâʾil nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar, Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekafiyye, 1987.   

el-Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-İnṣâf nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar, Beyrut, Müessesetü’l-kütübi’s-sekafiyye, 1986.

  • Fî Enne’l-maʿdûm leyse bi-şeyʾ
  • Deḳāʾiḳu’l-kelâm
IBN FÛREK (ö. 406/1015)

Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Fûrek el-İsfahânî en-Nîsâbûrî (ö. 406/1015):

  • Mücerredü Maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî[21]

İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Mücerredü Maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî nşr. Daniel Gimaret, Beyrut: Dârü’l-meşrik, 1987.  

  • el-Medḫalü’l-evsaṭ ilâ ʿilmi’l-kelâm
ABDÜLKĀHİR EL-BAĞDÂDΠ(ö. 429/1037-38)

Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-Bağdâdî (ö. 429/1037-38):

  • el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l-fırḳati’n-nâciye minhüm

el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l-fırḳati’n-nâciye minhüm nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Kahire: Dârü’t-Türas, [t.y.]. 

  • İbṭâlü’l-ḳavl bi’t-tevellüd
  • Heyʾetü’l-ʿâlem
  • Kitâbü’d-Devr
İMÂMÜ’L-HAREMEYN EL-CÜVEYNÎ (ö. 478/1085)

İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî (ö. 478/1085):

  • eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn

el-Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr Süheyr Muhammed Muhtâr ve Faysal Bedir Avn, İskenderiyye: Münşeetü’l-maârif, 1969.

EBÜ’L-KĀSIM EN-NÎSÂBÛRΠ(ö. 512/1118)

Ebü’l-Kāsım Selmân b. Nâsır b. İmrân b. Muhammed el-Ensârî en-Nîsâbûrî (ö. 512/1118):

  • el-Ġunye fi’l-kelâm.[22]

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi: (III. Ahmed, nr. 1916).

MÂTÜRÎDİYYE

EBÛ MANSÛR EL-MÂTÜRÎDÎ (ö. 333/944)

Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî (ö. 333/944):

  • Kitâbü’t-Tevḥîd

el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevḥîd nşr. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2003.

el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevḥîd Tercümesi çev. Bekir Topaloğlu, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2002.

EBÜ’L-MUÎN EN-NESEFΠ(ö. 508/1115)

Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid en-Nesefî (ö. 508/1115):

  • Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn

en-Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn nşr. Hüseyin Atay, I. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.

en-Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn nşr. Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün, II. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.  

[1] “Cevher teorisini kabul etmeyen Nazzâm’ı tekfir amacıyla yazılmıştır. Nazzam’ın sonsuzca bölünme doktrinine ilişkin yazdığı bir reddiyedir.” Bkz. “CA‘FER b. HARB”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 6, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992), 549-551.

[2] “Eserin ikinci bölümünde cisim ve şey kavramları üzerinde durulmuştur. Hayyât’ın öne çıkan temel görüşü “ma‘dûm” konusundadır. Kaynaklarda kendisine atfedilen, ancak el-İntiṣâr’da belirgin şekilde ortaya çıkmayan bu konudaki yaklaşımına göre ma‘dûm, Mu‘tezile’nin çoğunluğunun kabul ettiği gibi yalnızca bir “şey” ya da “cevher” değil aynı zamanda bir “cisim”dir. Çünkü hudûsü anında cisim vasfı sabit bulunan bir varlığın adem halinde de o vasfa sahip olması gerekir. Dolayısıyla eğer bir cisim henüz var olmadan yani ma‘dûm iken cisim değilse onun hudûsü, diğer bir ifadeyle yaratılışı gerçekleşmez. Şu halde ma‘dûmda sadece hareket/sükûn vasfı eksiktir, bunu da yaratılıştan sonra kazanır. Ancak Hayyât’ın bu düşüncesinde, Ehl-i sünnet kelâmcılarının “şey” bile kabul etmediği ma‘dûmda bulunmayan ve hudûs anında da sabit olmayan hareket vasfını ma‘dûmun sonradan nasıl kazandığı sorusu cevapsız kalmaktadır. Bir nevi determinizm olan “tevlîd” nazariyesi gereğince tabiattaki sebep-sonuç ilişkisinin zorunlu olduğu fikrinde ısrar eden Hayyât muhtemelen bu sebeple ma‘dûm görüşünü benimsemiştir. Eser, bilinen tek nüshasına dayanılarak H. S. Nyberg tarafından neşredilmiş (Kahire 1344/1925), daha sonra Albert N. Nader kitabı Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1957).” Bkz. “HAYYÂT, Ebü’l-Hüseyin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 17, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998), 103-105.

[3] “Abbâd b. Süleyman es-Saymerî’ye nisbet edilen Kitâbü’l-ʿAks’a reddiyedir.” Bkz. “HAYYÂT, Ebü’l-Hüseyin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 17, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998), 103-105.

[4] “Hayyât’ın bildirdiğine göre Muammer b. Abbâd’ın “tab‘” doktriniyle paralellik arzeden eserde tabii nesnelere ait fiiller Allah’a değil tabiata bağlanmaktadır.” Bkz. “İBNÜ’r-RÂVENDΔ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 21, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000), 179-184.

[5] “Eserin ana fikri cismanî âlemin ezelî olduğudur. Hayyât, İbnü’r-Râvendî’nin bu kitabında dehrîlerle aynı görüşü paylaştığını belirtmektedir.” Bkz. “İBNÜ’r-RÂVENDΔ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 21, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000), 179-184.

[6] “Eserden bazı kitaplarda küçük parçalar halinde alıntılar yapılmıştır. Tamamlanmadığı belirtilen eserde Grek felsefesinde varlık ve bilgi anlayışı ile Hint dinlerine ait önemli bilgilerin bulunduğu kaydedilmektedir.” Bkz. “NEVBAHTÎ, Hasan b. Mûsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 33, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007), 35-36.

[7] Kitabın Mu‘tezile mezhebiyle ilgili kısmıdır. Bkz. “K‘BΔ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 24, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001), 27.

[8]“Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’nin de eş-Şerḥ’in özellikle ilâhî sıfatlar ve tabiat felsefesi konularına ilişkin bahislerine Ziyâdâtü’ş- Şerḥ adıyla geniş ilâveler yaptığı, bu şerhin eksik bir nüshasının British Museum’da (nr. 8613) bulunduğu tesbit edilmiştir.” “Bkz. İBN HALLÂD el-BASRΔ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 20, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999), 17.

[9] “İbnü’r-Râvendî’nin maddenin ezeliyetine dair görüşünü reddetmek için kaleme alınmıştır.” Bkz. “EBÛ ABDULLAH el-BASRΔ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 10, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994), 84-85.

[10] “Ebû Bekir er-Râzî’nin, ilâhî fiillerin ve dolayısıyla bunlara konu teşkil eden nesne ve olayların ezeliyetine dair görüşünü reddeden Belhî’nin yine Râzî tarafından verilen cevabına reddiyedir.” Bkz. “EBÛ ABDULLAH el-BASRΔ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 10, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994), 84-85.

[11] “el-Muġnî’den günümüze ulaşan on dört cüz (on altı cilt) toplam on dokuz muhakkik tarafından neşre hazırlanmış, İbrâhim Medkûr’un ilmî redaksiyonu ve Tâhâ Hüseyin’in kontrolünde Kahire’de yayımlanmıştır (1380-1385). Yazma nüshaları Yemen’de el-Mektebetü’l-âmme’de, bunların mikrofilmleri ise Kahire Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır.” Bkz. “el-MUĞNΔ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 30, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005), 382-384.

[12] “el-Muġnî’de geniş olarak ele alınan konuların Sâhib b. Abbâd’ın isteği üzerine müellif tarafından özetlenmiş halidir.” Bkz. “KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 24, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001), 103-105.

[13] “Mu‘tezile ricâli hakkında bilgi içeren eserde, bazı kelâm konularının yanı sıra Mu‘tezile ekolüne yöneltilen eleştirilere de cevap verilmiştir.” Bkz. “KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 24, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001), 103-105.

[14] “Bu eserin, Aristo’nun Physica’sının (Fizika) İshak b. Huneyn’e ait es-Semâʿü’ṭ-ṭabîʿî adıyla bilinen Arapça tercümesi üzerinde Yahyâ b. Adî ve İbnü’s-Semh tarafından gerçekleştirilen şerhlere, Ebü’l-Hüseyin’in eklediği bazı notlardan teşekkül etmiş yeni bir Fizika şerhi olduğu kabul edilmektedir. Klasik kaynaklarca Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’ye nisbet edilmeyen, ancak Brockelmann (GAL, I, 600) ve Fuat Sezgin (bk. GAS, I, 627) gibi müelliflerin haber verdiği bu şerhin bir nüshasının Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’nde (nr. 583) bulunduğu tesbit edilmiştir.” Bkz. “EBÜ’l-HÜSEYİN el-BASRΔ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 10, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994), 326-328.

[15] “Tabiat felsefesine ilişkin konularda Basra Mu‘tezilesi ile Bağdat Mu‘tezilesi arasındaki görüş ayrılıklarını inceleyen eser on dört kısımdan oluşmaktadır.” Bkz. “EBÛ REŞÎD en-NÎSÂBÛRΔ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 10, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994), 212-213.

[16] “İbn Hallâd’a ait olan ve eksik kalan kısmının Kādî Abdülcebbâr tarafından tamamlandığı kabul edilen eş-Şerḥadlı esere yaptığı geniş ilâvelerden ibaret olup ilâhî sıfatlar ve tabiat felsefesi konularını ihtiva eder. British Museum’da bulunan nüshası eksiktir.” Bkz. “EBÛ REŞÎD en-NÎSÂBÛRΔ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 10, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994), 212-213.

[17] “Muhtemelen hocası Kādî Abdülcebbâr’ın vefatından sonra yazılmış olan eser iki kısımdan oluşmaktadır. Sâmî Nasr Lutf ve Faysal Büdeyr Avn tarafından neşredilen kısım et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâż olarak adlandırılan birinci kısımdır. el-Kelâm fi’l-ḥayât adlı ikinci kısmı ise henüz neşredilmemiş olup bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (nr. B-27984).” Bkz. “İBN METTEVEYH”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 20, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999), 193-194.

[18] “Eş‘arî, eserinin baş tarafında bu risâlesini bilgisizliği sermaye edinen, düşünme ve araştırmadan hoşlanmayan, kolaycılığa ve taklide yönelen, usûlü’d-din meselelerini ele alanları kötüleyip dalâletle suçlayan ve hareket, sükûn, cisim, araz gibi şeyler hakkında konuşmanın bid‘at olduğunu söyleyenlere karşı yazdığını belirtir.”Bkz. “el-HAS ale’l-BAHS”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 16, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997), 270-271.

[19] “Allah’ın varlığı konusuna ayrılan birinci bölüm insan bilgisinin yöneldiği alanlar (mâlûmat), varlık çeşitleri, âlemin yaratılmışlığı gibi meselelerle başlayıp Allah’ın varlığı, birliği, hay, alîm, semî‘, basîr, mütekellim ve mürîd gibi sıfatlarının açıklanmasıyla devam eder. Ardından İslâm’ın ulûhiyyet anlayışına ters düşen inanç gruplarının görüşleri reddedilir. Bunlar âlemin bir yaratıcı olmadan kendiliğinden meydana geldiği anlayışı, yedi yıldız telakkisini benimseyenler, düalistler, Mecûsîler, Allah’ı cevher diye niteleyen hıristiyanlar, ekānîm-i selâse, ittihâd ve hulûl konularıdır.” Bkz. “et-TEMHÎD”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 40, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011), 415-416.

[20] “Mükellefin bilmesi gereken ilk bilgiler çerçevesinde bilgi ve varlık konularıyla ilgili kısa açıklamalarla tamamı yirmi madde halinde özetlenebilen ve çoğu ulûhiyyet bahsini ilgilendiren bir giriş kısmı bulunmaktadır.” Bkz. “el-İNSÂF”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 22, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000), 319.

[21] “Kitabın üçte birinden fazla bir hacme sahip bulunan sekizinci bölüm çeşitli konulara ayrılmıştır. Bu bölümde atomun (cüz-i lâ yetecezzâ) varlığı, cisim ve onun hakkında verilen hükümler, bekā-fenâ, oluşlar-renkler, mevcûd-ma‘dûm, arazların cevherde bulunma zorunluluğu, kümûn-zuhûr, halâ-melâ, zaman-mekân, yerin hareketsiz bir şekilde boşlukta durması ve bunun sebepleri gibi konular hakkında bilgi verilmiştir.” Bkz. “MÜCERREDÜ MAKĀLÂT”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 31, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2016), 448-449.

[22] “Otuz altı fasıldan (kavil) oluşan kitabın muhtevasını beş bölüm halinde incelemek mümkündür. Müellif ele aldığı konuları sadece Ehl-i sünnet açısından değil diğer mezhepler, felsefî akımlar ve dinler açısından da incelemekte, Havâric, Mu‘tezile, Müşebbihe ve Kerrâmiyye gibi ekollerin, ashâb-ı heyûlâ, tabâiiyye, müneccime gibi felsefî akımların, Hıristiyanlık, Seneviyye, Mecûsîlik gibi dinlerin görüşlerine yer vermekte ve eleştirilerde bulunmaktadır.” Bkz. “NÎSÂBÛRÎ, Selmân b. Nâsır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 33, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007), 141-142.