Mu‘tezilî Cisim Teorisi Üzerine İkincil Literatür

KİTAPLAR

Alami, A.. L’Ontologie modale: étude de la théorie des modes d’Abū Hāšim al- Ğubbāʾi. Paris: J. Vrin, 2001.

Azzâm, Mahfûz Ali. Fi’l-felsefeti’t-tabîʻiyye ʻinde’l-Câhız. Dârü’l-Hidâye, 1995.

Baffioni, Carmela. Atomismo e Antiatomismo nel Pensiero Islamico. Naples: Instituto Universitario Orientale, 1982.

Bulgen, Mehmet. Klasik İslâm Düşüncesinde Atomculuk Eleştirileri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.

Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. İstanbul: TDV Yayınları, 2018.

Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlak Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.

Daiber, Hans. Das theologisch-philosophische System des Mu‘ammar ibn ‘Abbad as- Sulami. (gest. 830 n. Chr.), Beyrut: Franz Steiner, 1975.

Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik: İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.

Dhanani, Alnoor. Kelamın Fizik Kuramı Basra Mu‘tezilesi Kozmolojisinde Atomlar, Uzay ve Boşluk. çev. Mehmet Bulgen. Klasik Yayınları, İstanbul 2021.

Dhanani, Alnoor. The Phisycal Theory of Kalām: Atom, Space, and Void in Basrian Mu‘tazilī Cosmology, E.J. Brill, Leiden New York Köln. 1994.

Dieterici, Friedrich Heinrich. Die Naturanschauung und Naturphilosophie der Araber im X. Jahrhundert. J. C. Hinrichs, Leipzig 1876.

Ebû Rîde, Abdülhâdî. İbrahim en-Nazzâm’da Tabiat Anlayışı. çev. Hüseyin Aydın. Malatya: Nehir Yayınları, 2003.

Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî. Min şüyûhi’l-Mu‘tezile İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm ve ârâuhü’l-kelâmiyyeti’l-felsefiyye. Kahire: Dârü’n-Nedîm, 1989.

Erdemci, Cemalettin. Kelam Kozmolojisine Giriş. Ankara: Araştırma Yayınları, 2007. et-Tâî, M. Basil. Dakîku’l-Kelâm. Ürdün: Âlemü’l-Kütübi’l-Hadîs, 2010.
Frank, Richard M.. Beings and Their Attributes: The Teaching of the Basrian School of

the Mutazila in the Classical Period. State University of New York Press, Albany 1978. Günaltay, Mehmed Şemseddin-Bayın. İrfan. Kelâm Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu.

İstanbul: Fecr Yayınevi, 2008.
Hûlî, Yumnî Tarîf. et-Tabîiyyât fî İlmi’l-Kelâm: mine’l-Mâzi ile’l-Mustakbel. Dâru’s-Sıkâfe

li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, Kahire, 1995.
Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. Endülüs Yayınları,

İstanbul 2020.
Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.

Munâ, Ebû Zeyd Ahmed. et-Tasavvurü’z-zerrî fi’l-fikri’l-felsefiyyi’l-İslâmî. el- Müessesetü’l-Câmiiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, Beyrut 1994.

Murâd, Saîd. İbn Metteveyh ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye ve’l-Felsefiyye. Mektebetu’l-Enclü’l- Mısriyye. Kahire, 1411/1991.

Mülhim, Ali Bu. el-Menâhiyyü’l-Felsefiyye inde’l-Câhiz. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l- Hilâl, 1994.

Necm, Vedîʻa Tâhâ. Menkulâtü’l-Câhız an Aristo fî kitâbi’l-Hayevân. Kuveyt: Maʻhadi’l- Mahtûtâti’l-Arabiyye, 1985.

Peters, J.. God’s Created Speech: A study in the speculative theology of the Mu‘tazili Qadi’l Qudat Abu l-Hasan ‘Abd al-Jabbar bin Ahmad al-Hamadani. Leiden: Brill, 1976.

Pines, Shlomo. Beitrage zur islamischen Atomenlehre. Berlin 1936.
Pines, Shlomo. İslam Atomculuğu. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017. Pines, Shlomo. Mezhebü’z-zerre inde’l-müslimîn. Arapçaya çev. Muhammed Abdülhâdî

Ebû Rîde. Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, Kahire 1365/1946.
Pines, Shlomo. Studies in İslamic Atomism. İngilizceye çev. Michael Schwarz. The

Magnes Press, The Hebrew University, Jerusalem, 1997.
Pretzl, Otto. Die frühislâmische Atomenlehre. Isl., 1931.
Thiele, Jan. Theologie in der jemenitischen Zaydiyya: Die naturphilosophischen

Überlegungen des al-Ḥasan ar-Raṣṣāṣ. Leiden: Brill, 2013, xiv-224.
Van Ess, Josef. Theologie Und Gesellschaft İm 2. Und 3. Jahr. Hundert Hidschraft: Eine

Geschishte Des Religiosen Denker İm Frühen Islam. New York: Walter De Gruyter, I, II, III, V (1991); IV, VI (1995).

Van Ess, Josef. Theology and Science: The Case of Abū Isḥaq al-Naẓẓām. Ann Arbor: Center for Near Eastern and North African Studies, University of Michigan, 1978.

Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. I- IV, Translated from German by Gwendolin Goldbloom-John O’Kane, Leiden: Brill 2017-2019.

Vloten, Gerlof van. Ein arabischer Naturphilosoph im 9. Jahrhundert el-Dschâhiz. Stuttgart, W. Heppeler, 1918.

Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of the Kalam. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1976.

Yıldız, Metin. Kelâm Kozmolojisi Mu‘tezile’nin Âlem Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.

KİTAP BÖLÜMLERİ

Abdulsater, Hussein A.. “The Theory of States from al-Mufîd to al-Murtadâ”. In Philosophy and the Intellectual Life in Shî’ah Islam, ed. by Saiyad Nizamuddin Ahmad & Sajjad

H. Rizvi (The Shîah Institute Symposia Series 1). London: The Shi’ah Institute Press, 2017, 276, 27-37.

Ataie, Basil. “Time in Islamic Kalâm”. in Christian and Islamic Philosophies of Time, ed. by Sotiris Mitralexis & Marcin Podbielski (Wilmington, DE: Vernon Press, 2018), 121-137.

Bennett, David. “Cognisable Content: The Work of the Maʿnā in Early Muʿtazilī Theory”. In Philosophy and Language in the Islamic World, ed. by Nadja Germann & Mostafa Najafi (Philosophy in the Islamic World in Context 2). Berlin: De Guyter, 2020, xiv-343, 1-20.

Dhanani, A., “Rocks in the Heavens!? The encounter between ʿAbd al-Jabbar and Ibn Sina”. in Reisman, D. (ed.), Before and After Avicenna (Leiden, 2003), 127–44.

Fakhry, Majid. “The Mu‘tazilite view of man”. Recherches d’Islamologie: Recueil d’articles offert á George C. Anawati et Louis Gardet par Ieurs colleges et amis, Louvain: Peeters, 1977, 107-121.

Frank, Richard M.. “The Metaphysics of Created Being According to Abu’l-Hudayl alAllâf: A Philosophical Study of the Earliest Kalâm”. Early Islamic Theology: The Mu’tazilites and al- Ash’arî, ed. Dimitri Gutas, Surrey: Ashgate Variorum, 2011, 1-53.

Gibb, H.A.R. “Nizam Delili: Câhız’a Nispet Edilen Mu‘tezîlî Bir Eser”. çev. Yunus Cengiz. Mu’tezili Geleneki I. Ed. Recep Alpyağıl. 793-804. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.

Goodman, L. E.. “Time in Islam”. In A. N. Balslev and J. N. Mohanty, Religion and Time, Leiden: Brill (1993), 138–62.

Pretzl, Otto. “Madhhab jawhar al-fard inda al-mutakallimun fi al-Islam”. Madhhab al- zarra inda al-Muslimin. Ed. Shlomo Pines. al-Qahirah: Maktabat al-Nahḍah al-Miṣriyah, 1946.

Sabra, Abdelhamid. I. “Kalâm Atomism as an Alternative Philosophy to Hellenizing Falsafa”. Arabic Theology, Arabic Philosophy: Essays in Celebration of Richard M. Frank (ed. James E. Montgomery), Orientalia Lovaniencia Analecta 152, Leuven 2006, 199-272.

Saliba, George. “Al-Jahiz and the Critique of Aristotelian Science”. Al-Jahiz: A Muslim Humanist for Our Time içinde (ed. Arnim Heinemann, John L. Meloy, Tarif Khalidi), Würzburg: Ergon Verlag, 2009, 39-50.

Schmidtke, Sabine. “Ms. Mahdawi 514. An Anonymous Commentary of Ibn Mattawayh’s Kitâb al-tadhkira”. In Islamic Thought in the Middle Ages, Studies in Text, Transmission and Translation, in Honour of Hans Daiber. ed. A. Akasoy. Leiden: Brill, 2008, 139- 62.

Thiele, Jan. “Abū Hāshim al-Jubbā’ī’s (d. 321/933) Theory of ‘States’ (aḥwāl) and its Adaption by Ash‘arite Theologians”. in Sabine Schmidtke (ed.), The Oxford Handbook of Islamic Theology, Oxford, Oxford University Press, 2016, 364-383.

Van Ess, Josef. “al-Jahiz and Early Mu‘tazilī Theology”. Al-Jahiz: A Muslim Humanist for Our Time içinde (ed. Arnim Heinemann, John L. Meloy, Tarif Khalidi), Würzburg: Ergon Verlag, 2009, 13-14.

Van Ess, Josef. “Muʿtazilite Atomism”. Flowering Muslim Theology. trans. Jane Marie Toldd. Cambridge: Harvard University Press, 2006, 79-115.

Wolfson, Harry Austryn. “Mu‘ammar’s Theory of Ma‘nā”. Arabic and Islamic Studies in Honor of Hamilton A. R. Gibb (ed. G. Makdisi), Leiden; Brill, 1965, 673–688.

MAKALELER

Adamson, Peter. “Al-Kindi And The Mu’tazila: Divine Attributes, Creation And Freedom”. Arabic Sciences and Philosophy 13 (2003): 45-77.

Afîfî, Ebü’l-Alâ. “Mûtezile’nin Mâdûm Nazariyesi ile İbn Arabî’nin A‘yân-ı Sâbite Nazariyesinin Karşılaştırılması”. çev. Cağfer Karadaş. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/6 (1994), 267-276.

Altıntaş, Ramazan. “Muʻtezile’nin Basra Ekolüne Göre Tabʻ Teorisi ve Bu Teorinin Bazı Kelâmî Konulara Uygulanması”. Kader Dergisi 15/2 (2018): 212-228.

Baktır, Mehmet. “Câhız’ın Varlık ve Tabiat Anlayışı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 10/2 (2006): 237-256.

Bayraktar, Mehmet – Mehmet Vural. “Cahız ve Biyolojik Evrimciliğin Doğuşu”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader], 10/1 (2012), 117-126.

Bedevî, Abdurrahman. “Ebu’l-Hüzeyl el-Allâf’ın Dakîku’l-Kelâm Anlayışı”. çev. Metin Yıldız. Kelâm Araştırmaları Dergisi 11/2 (2013), 283-298.

Bilge, Meliha. “Ebû İshak İbrâhim B. Seyyâr En-Nazzâm’ın Mûcize Anlayışı: Nazzâm’ın Tabiat Teorisi Çerçevesinde Bir İnceleme”. Kader 18/2 (2020), 587-616.

Capezzone, Leonardo. “Amorous or Scientific Metaphors? Abû Nuwâs, the Beginning of the End of the Aristotelian Cosmos, and an Incoherence by al-Nazzâm”. Studia Islamica, 111.1 (2016): 1-19.

Cengiz, Yunus. “Nazzâm’ın Doğa Felsefesinde İʻtimâd hareketi: Neliği ve İşlevi”. Milel ve Nihal Dergisi 11/1 (2014): 143-168.

Cengiz, Yunus. “Two Competing Approaches in the Mu’tazilite View of the Human Being: The Traditions of Aby al-Hydhayl and al-Nazzam”. Nazariyat, 4.2 (2018): 57-73.

Chase, Michael. “Damascius and al-Nazzâm on the Atomic Leap“. Mnemosyne, 72.4 (2019): 585-620.

Crone, P.. “Pre-existence in Iran: Zoroastrians, Ex-Christian Muʿtazilites, and Jews on the Human Acquisition of Bodies”. Aram (2014) 26: 1–27.

Çurak, Halil. “Şehristânî’nin Ahval Teorisini Eleştirisi”. Universal Journal of Theology 2/2 (2017), 162-174.

Dhanani, Alnoor. “Göklerdeki Kayalar?! Abdülcebbâr ve İbn Sinâ Arasındaki Karşılaşma”. çev. Mehmet Bulğen. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 3/2 (2017), 129- 147.

Dhanani, Alnoor. “İslam Düşüncesinde Atomculuk”. çev. Mehmet Bulğen. Kader 9/1 (2011), 393-400.

Dhanani, Alnoor. “Kelâm[cıların] Atomları ve Epikürcü Minimal Parçalar”. çev. Mehmet Bulğen. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (MÜİFD) sayı: 40 (2011/1), s. 245- 258.

Dhanani, Alnoor. “V/XI. Yüzyıl Kelâm Fiziğinin Problemleri”. çev. Mehmet Bulğen. Kader Dergisi 13/2 (2015): 862-885.

Erdemci, Cemalettin. “İbn Metteveyh ve et-Tezkire fî Ahkâmi’l-Cevâhir ve’l-A‘râz Adlı Eseri Üzerine”. İslâmî İlimler Dergisi 1/2 (2009) 7-38.

Frank, Richard M.. “Abu Hashim’s Theory of States: Its Structure and Function”. Actas do Congressu de Estudos Arabes e Islamicos, Leiden, 1971, 85-100.

Frank, Richard M.. “Al-Ma‘dūm wal-Mawjūd the Non-Existent, the Existent and the Possible in the Teaching of Abū Hāshim and His Followers”. Mélanges Institut Dominicain D’études Orientales (MIDEO), 14 (1980), 185-210.

Frank, Richard M.. “Al-Maʻnâ: Some Reflections on the Technical Meanings of the Term in the Kalâm and Its Use in the Pyhsics of Muʻammar”. Journal of the American Oriental Society 87/3 (1967): 248-259.

Frank, Richard M.. “Ebû Hâşim’in Ahvâl Teorisi: Yapısı ve İşlevi”. çev. Hayrettin Nebi Güdekli, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 46 (Nisan 2014), 225-236.

Frank, Richard. M.. “Several Fundamental Assumptions of the Baṣra School of the Muʿtazila”. Studia Islamica 33 (1971): 5–18.

Gimaret, Daniel. “La Théorie des Aḥwâl d’Abû Hâšim al-Ǧubbâʾî d’après des Sources Ašʿarites”. Journal Asiatique (1970) 258: 47–86.

Gimaret, Daniel. “Le Commentaire Récemment Publié de la Taḏkira d’Ibn Mattawayh”. Journal asiatique (2008) 296: 203–28.

Günaltay, Mehmed Şemseddin. “Mütekellimîn ve Atom Nazariyyesi”. Dâru’l-Funûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, I, İstanbul, 1341/1925.

Horten, Max. “Die Modus-Theorie des Abū Hāschim”. ZDMG, s. 63 (1909), 303-322.

Kandemir, Ahmet Mekin. “Âlemin Ötesine Uzanan El: Mu‘tezile’nin Basra ve Bağdat Ekolleri Arasında Boşluk/Halâ Tartışmaları”. Nazariyat 7/1 (Nisan 2021). 1-34.

Kandemir, Ahmet Mekin. “Kelâmda ve Modern Fizikte Nedensellik Tartışmaları: Tabʽ Teorisi ile Kuantum Teorisinin Soft-Determinist Yorumları Arasında Bir Karşılaştırma”. Bilimname XLI, 2020/1, 691-722.

Kandemir, Ahmet Mekin. “Muʽtezile’de Zorunlu Nedensellik ve Mucize: Tabiat (Tabʽ) Teorileri Çerçevesinde bir İnceleme”. Kader 18/1 (2020), 31-60.

Koloğlu, Orhan Şener. “Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin Ahvâl Teorisi Üzerine Bazı Mülahazalar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2007), 195-214.

Macdonald, D. B. “Continuous re-creation and Atomic Time in Muslim Scholastic Theology”. The Muslim World, (18-1/1928), 6–28.

Macdonald, D. B. “Klasik Dönem Kelâmında Atomcu Zaman ve Sürekli Yeniden Yaratma”. çev. Mehmet Bulğen. Kader Dergisi 14/1 (2016): 279-297.

Madelung, Wilfred. “Ibn al-Malāḥimī on the Human Soul”. Muslim World (2012) 102: 426–32.

Nessar, Muhammed Abdüssettâr. “et-Tabiîyyât ve ʻalakâtüha bi’d-dîn ʻinde’n- Nazzâm el-Muʻtezilî”. Havliyyâtü Külliyeti’ş-Şerîa ve’l-Kânûn ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 12 (1995), 197- 230.

Ötenkaya, Yusuf. “Atomcu-Dualist-Teslis Anlayışına Karşı Mu’tezile’nin Meydan Okuması: Yeni Bir Tanrı-Âlem Tasavvuru”. Kader 16/2 (Aralık/2018): 319-346.

Paret, Rudi. “An-Nazzam als Experimentator”. Der Islam; Zeitschrift für Geschichte und Kultur des Islamischen Orients, XXV (1937), 228-233.

Pretzl, Otto. “Erken Dönem İslâm’ın Atom Öğretisi”. çev. Bilal Kır. Kader 13/1 (2015), 561-575

Sabra, Abdelhamid. I. “The Simple Ontology of Kalam Atomism: An Outline”. Early Science and Medicine 14 (2009), 68-78.

Sarıkavak, Kazım. “Mutezile’de Zaman”. Felsefe Dünyası 2/32 (2000), 5-22.
Silajdžić, Adnan. “Mu’tazilijska Kosmologija”. Znakovi vremena 7-8 (1999), 36-49. Thiele, Jan. “A Zaydî Treatise on the Proof of Accidents: The Mukhtasar fî al-a’râd by al-

Hasan al-Rassâs”. Shii Studies Review, 2.1-2 (2018): 319-35 [includes critical ed.].
Van Ess, Josef. “Dırar ibn ‘Amr und die ‘Cahmiya’, Biographie einer vergessen Schule”.

Der Islam 43 (1967), 241-279; 44 (1968), 1-70, 318-320.
Van Ess, Josef. “Ebû İshâk en-Nazzâm Örneği Üzerinden Kelâm-Bilim İlişkisi”. çev.

Mehmet Bulgen. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, sayı: 46, 267-286.
Van Ess, Josef. “Mu’tezile Atomculuğu”. çev. Mehmet Bulğen. Kader 10/1 (2012), 255-

274.
Wakelnig, Elvira. “Late Antique Philosophical Terminology in Early Kalām: The

Polysemous Greek Term atomon and Its Arabic Equivalent juz‘ lā yatajazza‘“. Journal of Abbasid Studies, 6.2 (2019): 150-84.

Yıldırım, Ömer Ali. “Ma‘dûm ve Mümkün: Mûtezile’nin “Ma‘dûm” ve İbn Sînâ’nın “Mümkün” Kavramı Üzerine Değerlendirmeler”. İslam Araştırmaları Dergisi 30 (2013), 81-107.

TEZLER

Ali, Gh.. Substance and Things: Dualism and Unity in the Early Islamic Cultural Field. Ph.D. Dissertation, University of Exeter, 2012.

Bennett, David. The spirit of Ahypokeimenonical physics: Another side of Kalām natural philosophy. Los Angeles: University of California, PhD dissertation, 2011.

Dhanani, Alnoor. Kalām and Hellenistic Cosmology: Minimal Parts in Basrian Mu‘tezilī Atomism. Doctoral Dissertation, Harvard University, 1991.

Eker, Nazlı. Mu’tezile ve Ehl-İ Sünnet Kelamında Ma’dum Problemi. Doktora Tezi, Isparta: SDÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.

Güdekli, Hayreddin Nebi. Ebu Haşim el-Cübbaî’nin Zat-Sıfat İlişkisine Yaklaşımı: Haller Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.

Güdekli, Hayrettin Nebi. Kelâmın Tümel Bir Disiplin Olarak İnşâsı. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2015.

Holoğlu, Yasemin. Câhız’da Tabiat Felsefesi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2014.

Kandemir, Ahmet Mekin. Mutezile Kelâmında Tabiî Nedensellik Düşüncesi. Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019.

Yıldız, Metin. İbn Metteveyh’in Kozmoloji Anlayışı. Doktora Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2015.

BİLDİRİLER

Bennett, David. “Abū Isḥāq al-Naẓẓām: The Ultimate Constituents of Nature are Simple Properties and Rūḥ”. In M. Bernards (ed.), Abbasid Studies IV: Proceedings of the 2010 Meeting of the School of Abbasid Studies. Exeter: Gibb Memorial Trust, 2013, 207–17.

Böwering, Gerhard. “The Concept of Time in Islam”. Proceedings 1. of the American Philosophical Society. Philadelphia; 1997; 141/1: 55–66.

Holoğlu, Yasemin – Yavuz, Yusuf Şevki. “Câhız’da Tabiat Felsefesi”. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı. 3: 87-101. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2016.