İbn Sînâ’da Nedensellik

Hazırlayan: Yusuf Aydın TAŞTEKİN

İKİNCİL LİTERATÜR[1]

• Syamsuddin Aris: “Causality in Islamic Philosophy: The Arguments of Ibn Sînâ”[2]

[Dört sebep, betimleyici bir tarzda ele alınır. Fâil sebep, varlık verici bir nitelik taşıması bakımından öne çıkarılır. Marmura’nın nedenselliğin temellendirilmesi hususunda ifade ettiği iki ilkeyi tartışır. Ardından tabiî varlıklardaki şans ve tesâdüf meselesini zorunlu nedensellik anlayışı çerçevesinde değerlendirerek makalesini sonlandırır.]

• M. E. Marmura: “The Metaphysics of Efficient Causality”[3]

[Bu makale, fâil sebeplik merkezinde meseleyi ele almaktadır. Marmura, İbn Sînâ’da tanrısal nedenselliğin en önemli yönü olarak gördüğü fâil sebepliği, Aristoteles’le mukayeseli olarak inceler. Makale, nedenselliğin temellendirilmesinde amprik unsurlara işaret eden bir metafizik delil olduğunu iddia etmesi açısından tartışmalı bir hususa da değinmektedir.]

• M. E. Marmura: “Avicenna on Casual Priority”[4]

[Marmura bu makalede, İbn Sînâ’nın argümanlarını, kelâmcıların âlemin ezelîliği düşüncesinde yol açtığı gerekçesiyle sebep ve sebepliyi zamanda birlikte gören yaklaşıma yönelttikleri itirazları da dikkate alarak analiz eder.]



• Robert Wisnovsky: “Final and Efficient Causality in Avicenna’a Cosmology anf Theology”[5]

[İbn Sînâ literatüründeki Tanrı’nın gâye sebepliği hakkındaki tartışmalara ilişkin eksikliği bir ölçüde gidermesi bakımından önem arz eder. Wisnovsky, “Avicenna’s Metaphysics in Context” adlı çalışmasının onuncu bölümünde temel argümanlarını aktardığı bu makalesinde, Tanrı’nın fâil sebepliğiyle gâye sebepliğinin, varlığın (vucûd) ve yetkinliğin (kemâl) kaynağı olması bakımından bir uyuma sahip olduğunu gösterir. Wisnovsky, bu uyumu açıklarken Yeni-Eflâtuncu iniş (nuzûl/proödos) ve yükseliş (‘urûc/epistrophê) teolojisinden yardım alır. Ancak Wisnovsky, hem bu makalesinde hem de bu makalesindeki argümanlarını aktardığı kitabında, Tanrı’nın fâil sebepliğiyle gâye sebepliği arasındaki öncelik ve sonralık ilişkisine ve bu ilişkinin doğurduğu meselelere ayrıntılı bir şekilde değinmez. Wisnovsky’nin eksik bıraktığı bir diğer nokta ise fâil sebeplikte olduğu gibi gâye sebeplik hakkında da yapılması gereken fizik-metafizik ayrımıdır. Wisnovsky’nin İbn Sînâ’da gâye sebeplik konusuna hasrettiği doktora tezinde de bu ayrım yeterince açık bir şekilde yapılmamıştır [Robert Wisnovsky, Avicenna on Final Causality, Basılmamış Doktora Tezi, Princeton, Princeton University, 1994, s. 139-155.]. İbn Sînâ bu ayrımı, fâil sebeplikte olduğu kadar açık bir şekilde yapmamış olsa da filozofun gâye sebepliği fizik ve metafizik bağlamlarda kullanış şekli birbirinden farklıdır. İbn Sînâ’da gâye sebeplikle ilgili böyle bir ayrım yapılmadığı takdirde bu konuda filozofa yöneltilecek eleştiriler ve bu eleştirileri sevk eden kaygılar anlaşılamayacaktır. Nitekim böyle bir ayrım yapmadığı için Wisnovsky, Tanrı’nın gâye sebepliğini kabul etmeyen Tûsî’yi, İbn Sînâ’yı yanlış anlamakla itham eder.

• Robert Wisnovsky: “İbn Sînâ ve İbn Sînâcı Gelenek”, İslâm Felsefesine Giriş, çev. M. Cüneyt Kaya, Ed. Peter Adamson, Richard C.  Taylor, İstanbul, Küre Yayınları, 2007, s. 133.

[Wisnovsky burada, Tanrı’nın hem fâil hem de gâye sebep olmasının oluşturduğu meselelerden sadece kavramsal ikilik meselesine işaret eder.]

• Marmura: “Avicenna and the Kalâm”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenchaften, Ed. Fuat Sezgin, sayı 7, Frankfurt, Institute für  Genschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1991-1992, s. 172-215.

[Marmura burada, İbn Sînâ’nın kelâmcıların hudûs görüşüne yönelik eleştirilerine geniş yer vermektedir.]

• Wisnovsky: “Towards a History of Avicenna’s Distinction Between Immanent and Transcendent Causes”.[6]

[Wisnovsky, burada İbn Sînâ’da sebeplerin tasnifini ele alır. İbn Sînâ’nın sebepler ayrımını, Aristoteles ve Yeni-Eflâtuncu bağlamıyla birlikte ele almaktadır.Ancak Wisnovsky, İbn Sînâ’nın tasniflerinde hiç yer vermediği ve bütünüyle Yeni-Eflâtuncu misâlî sebebin beraberinde getirdiği bir kavramsallaştırma olan içkin-aşkın ayrımını, makalenin başlığında ve içeriğinde İbn Sînâ’nın tasnifiymiş gibi gösterir. Buna ilâve olarak Wisnovsky, İbn Sînâ’nın ilk eserlerinde, Yeni-Eflâtuncu araçsal ve misâlî sebebe yer verdiğini iddia eder. Bunda, Wisnovsky’nin İbn Sînâ’dan alıntıladığı pasajları yeterince tahlil etmemiş olması etkili olabilir. Nitekim ilgili pasajlar yeterince tahlil edildiğinde İbn Sînâ’nın, özellikle Yeni-Eflâtuncu aşkın misâlî sebep anlayışına bir eleştiride bulunduğu anlaşılacaktır.]

• Richard Sorabji: “Matter, Space and Motion” adlı kitabının “Infinite Power Impressed: The Neoplatonist Transformation of Aristotle” başlığını taşıyan on yedinci bölüm[7] ve editörlüğünü yaptığı “Aristotle Transformed” adlı kitabın “Infinite Power Impressed: The Transformation of Aristotle’s Physics and Theology” başlığına sahip makalesi:[8]

[Bu iki makalede, Tanrı’nın fâil ve gâye sebepliğine ilişkin tartışmalar, sonsuz güç argümanı merkezinde ele alınır. Sorabji’nin birkaç nüans dışında aynı tartışmayı yaptığı bu iki çalışmasında Aristoteles’ten itibaren Yeni-Eflâtuncuların ve İslâm filozoflarının meseleyi ele alış biçimlerini ve meseleye katkılarını değerlendirir. Tanrı’nın gâye sebepliliğinin yanı sıra, aynı zamanda varlık veren bir fâil sebep olması gerektiğine ilişkin İbn Sînâ’nın yaklaşımıyla ilgili bağlamı vermesi bakımından söz konusu çalışmalar büyük önem taşır. Sorabji bu çalışmalarında, İbn Sînâ’nın Aristoteles’e yönelik eleştirilerinin yanı sıra Yeni-Eflâtunculardan farklılaştığı noktalara da işaret eder.]

• Amos Bertolacci: “The Doctrine of Material and Formal Causality in the Ilâhiyyât of Avicenna’s Kitâb al-Şifâ”.[9]

[İbn Sînâ’nın maddî ve sûrî sebeple ilgili görüşleri hakkında az sayıda çalışma olduğunu; bunun nedeni olarak da filozofun madde ve sûret görüşünün sebeplik meselesi bağlamı dışında ele alındığını ifade eder. Bertolacci bu makalesinde, İbn Sînâ’nın Kitâbu’ş-Şifâ’: Metafizik’inde maddî ve sûrî sebeple ilgili yaptığı tartışmaları, Aristoteles’in Metafizik’inde de işlenen boyutlarıyla ele alır.]

• Catarine Belo: “Chance and Determinism in Avicenna and Averroes”.[10]

[İbn Rüşd’le birlikte İbn Sînâ’nın, Tanrı’nın her şeye gücü yetmesi ve olayları önceden tayin etmesi düşüncesiyle ilişkili olarak sahip olduğu determinist anlayışı sorgular. Belo bu çalışmasında, İbn Sînâ’nın zorunlu sebeplik anlayışı çerçevesinde şans ve tesâdüfün nasıl açıklanabileceği ve kötülük meselesinin ilâhî inâyetle nasıl bağdaştırılabileceği sorularına, İbn Sînâ metafiziği bağlamında cevap arar.]

• Ömer Türker: “İbn Sînâ Düşüncesinde Nedensellik İlkesinin Temellendirilmesi ve Metafizikteki İşevi”.[11]

[Türker bu tebliğinde, İbn Sînâ’nın sebepliğe ilişkin metafizik temellendirmesini ve sebepliğin metafizik bir ilke olarak İbn Sînâ metafiziğinde sahip olduğu ilişkiler ağını sorgular.]

• Şaban Haklı: İbn Sînâ Felsefesinde “Fail Nedenéin (Etkin Neden), Nedensellik Sorunu Açısından İncelenmesi”.[12]

[Haklı bu makalesinde, İbn Sînâ’nın sebeplik anlayışının, varlık kazanmış şeylerin kendinde sahip oldukları zorunlu sebepsel ilişkilerin kabul edildiği bir çerçevede değil; Tanrı’nın, sebeplisini zorunlu kılan sebepsel etkinliğiyle irtibatlı olarak bizzat Tanrı tarafından belirlenen bir tür “tasarlanmış sebeplik” düşüncesi üzerinde geliştiğini göstermeye çalışır.]

• Hüseyin Atay: “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Yaratma”.[13]

[Atay bu çalışmasında, İbn Sînâ’nın yaratma anlayışını, onun sebeplik teorisi zemininde değerlendirir. Bu çerçevede kitabında sebeplik bahsine özel bir veren Atay, İbn Sînâ’da dört sebebi ve bu sebepler arasında varlık veren yönü ön plana çıkan fâil sebeple sebeplisi arasındaki ilişkileri ayrıntılı olarak ele alır.]

• İlhan Kutluer: “TDV: “İlliyet[14] – Determinizm[15]”.

[Kutluer, İslâm filozoflarının sebepliğin kozmolojik ve epistemolojik yönlerine ilişkin yaklaşımını özetler ve sebeplik meselesinin içeriğine ve boyutlarına ilişkin genel bir resim sunar.]

• İlhan Kutluer: “İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık”.[16]

[Kutluer bu çalışmasında, İbn Sînâ’nın varlık hakkında yaptığı zorunlu ve mümkün bölümlemesinin sebeplik anlayışıyla ilişkisini ortaya koyduğu gibi, özellikle sebeplik meselesine hasrettiği bir başlık altında sudûrun sebeplikle olan irtibatını ve fâil sebeplik bağlamında Tanrı’nın sebepsel etkinliğini tahlil eder. Metafizik gâye sebepliğin, fâil sebepliğe indirgenebileceğini düşünen Kutluer’in, bu yaklaşımıyla Tûsî’yi takip ettiği görülmektedir.]

• M. Fatih Kılıç: “İbn Sînâ’nın Sebeplilik Teorisi”.[17]

[1] M. Fatih KILIÇ’ın “İbn Sînâ’da Sebeplilik Teorisi” adlı tezinden alınmıştır.

[2] Syamsuddin Arif, “Causality in Islamic Philosophy: The Arguments of Ibn Sînâ”, Islam & Science, Vol. 7 (Summer 2009) No. 1, s. 51-68.

[3] Michael E. Marmura, “The Metaphysics of Efficient Causality in Avicenna”, Islamic Theology and Philosophy, Ed. M. E. Marmura, Albany, State University of New York Press, 1984, s. 172- 187.

[4] Marmura, “Avicenna on Casual Priority”, Islamic Philosophy and Mysticism, Ed. P.  Morewedge, Delmar & New York, Caravan Books, 1981 içinde, s. 65-83.

[5] Wisnovsky, “Final and Efficient Causality in Avicenna’s Cosmology and Theology”, Questio, 2 (2002), s. 97-123.

[6] Wisnovsky, “Towards a History of Avicenna’s Distinction Between Immanent and Transcendent  Causes”, Before and After Avicenna: Proceedings of the First Conference of the Avicenna  Study Group, Ed. David C. Reisman, Leiden & Boston, Brill, 2003, s. 49-68

[7] Sorabji, Matter, Space and Motion, Londra, Duckworth, 1988, s. 249-285.

[8] Sorabji, “Infinite Power Impressed: The Transformation of Aristotle’s Physics and Theology”,  Aristotle Transformed, Ed. R. Sorabji, Ithaka & New York, Cornell University Press, 1990, s.  181-198.

[9] Amos Bertolacci, “The Doctrine of Material and Formal Causality in the Ilâhiyyât of Avicenna’s  Kitâb al-Şifâ”, Quaestio, 2 (2002), s. 125-154

[10] Catarine Belo, Chance and Determinism in Avicenna and Averroes, Leiden & Boston, Brill,  2007

[11] Ömer Türker, “İbn Sînâ Düşüncesinde Nedensellik İlkesinin Temellendirilmesi ve Metafizikteki İşlevi”, Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildiriler I, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2008, s. 317-321.

[12] Şaban Haklı, “İbn Sînâ Felsefesinde “Fâil Neden”in (Etkin Neden), Nedensellik Sorunu Açısından İncelenmesi”, Marife, yıl 4, sayı I, Bahar 2004, s. 121-137.

[13] Hüseyin Atay, Fârâbî ve İbn Sînâ’ya Göre Yaratma, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara,  1974

[14] Kutluer, “İlliyet”, DİA, C. IX, İstanbul, TDV, 1994, s. 120-121.

[15] Kutluer, “Determinizm”, DİA, C. IX, İstanbul, TDV, 1994, s. 215-220.

[16] Kutluer, İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık, İstanbul, İz Yayıncılık, 2002.

[17] M. Fatih Kılıç, İbn Sînâ’nın sebeplilik teorisi, İstanbul, Elis Yayınları, 2021.