11-13. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Fizik Teori Modelleri: Kuram ve Yöntem

İbn Sina’nın Fizik Eserlerine İlişkin Tablo

by Proje I Temmuz 3, 2022 349 Views
Sıra NoEserin Tam AdıEserin MahiyetiEserin NeşirleriEserin Tercümeleri
1eş-Şifâʾeṭ-Ṭabîʿiyyât: es-Semâʿü’ṭ-ṭabîʿî,Genel fizik konularına dair bu bölüm, öncelikle tabiatın ilke ve sebeplerinden, tabiata dair bilgi edinirken izlenmesi gereken yoldan bahseder.  Tabiattaki hareketin sebebi ve hareket çeşitleri anlatılır. Hareketin yanı sıra sükun, mekan, boşluk ve zaman konuları işlenir.Saîd Zâyid, Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1983.   Ca‘fer Âlü Yâsîn, Beyrut: Dârü’l-Menâhil 1416/1996.   Kum: Mektebeti Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necefi, 2. Baskı, 2012, c. 2.  Muhittin Macit – Ferruh Özpilavcı, Fizik, I-II, İstanbul 2004-2005.   Jon McGinnis, The Physics of the healing, eş-Şifa, es-Semaü’t-tabii; a parallel English-Arabic text translated, introduced, Provo : Brigham Young University, 2010.
2eş-Şifâʾ eṭ-Ṭabîʿiyyât: es-Semâʾ ve’l-ʿâlemSema ve aleme dair bölüm, kuşatan konumdaki cisim olarak semanın döngüsel hareketini ve kuşatılan konumdaki cisim olarak arzın doğrusal hareketini açıklar. Dört elementin tanımını yaparak meydana gelme şeklini açıklar. Güneş, Ay yıldızların aydınlatma ve aydınlanma ayrıca tutulma özellikleri açıklanır. Bir bütün olarak evrenin yapısı işlenir.Abdülhalîm Müntasır – Saîd Zâyid – Abdullah İsmâil, Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1965.   Kum: Mektebeti Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necefi, 2. Baskı, 2012, c. 2.  Muhittin Macit -Harun Kuşlu, Sema ve Alem, Litera 2010.
3eş-Şifâʾ eṭ-Ṭabîʿiyyât: el-Kevn ve’l-fesâdBu bölüm, cisimlerin birbirlerine dönüşümlerine dairdir. Kendisine buhar karışmamış saf havanın bulut olup su ve kar olarak akması ya da ateş ısınmış havadan ibaret olması gibi evrendeki değişimleri konu alır. Bu değişimlerden bazıları oluş, bazıları bozuluş bazıları ise dönüşümdür ve İbn Sina bunları örneklendirerek anlatır.Mahmûd Kasım, Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1969.   Kum: Mektebeti Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necefi, 2. Baskı, 2012, c. 2.Muammer İskenderoğlu, Oluş ve Bozuluş, İstanbul 2008.
4eş-Şifâʾ eṭ-Ṭabîʿiyyât: el-Efʿâl ve’l-infiʿâlâtEtkiler ve edilginlere dair olan bölüm, dört unsurun tabiattaki maddelerin oluşumuna etkisi, denizlerin meydana gelmesi, sıcaklık ve soğukluğun birbirini takip etmesi, ıslaklık kuruluk vb. durumların sebepleri gibi konulara dairdir. Varlıkların meydana gelme keyfiyetlerine dair insanların farklı fikirlerinden bahseder.Abdülhalîm Müntasır – Saîd Zâyid – Abdullah İsmâil, Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1965   Kum: Mektebeti Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necefi, 2. Baskı, 2012, c. 2. 
5eş-Şifâʾ eṭ-Ṭabîʿiyyât: el-Meʿâdin ve’l-âs̱ârü’l-ʿulviyye Bu bölümde fiziğe dair mineraller tanıtılmış ve meteoroloji bilgileri verilmiştir. Dağların oluşumu, kükürt, tuz gibi mineraller, kar, dolu, sis gibi hava durumları ayrıca gökkuşağı, hale gibi optik olgulara yer verilmiştir. Ayrıca rüzgar, gök gürültüsü gibi durumların yanı sıra hortum, sel gibi ekstrem hava durumlarının meydana gelme sebepleri anlatılmıştır. Abdülhalîm Müntasır – Saîd Zâyid – Abdullah İsmâil, Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1965.   Kum: Mektebeti Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necefi, 2. Baskı, 2012, c. 2. 
6eş-Şifâʾ eṭ-Ṭabîʿiyyât: en-NefsPsikolojiye dair olan kitap nefsin nefs olması açısından ispatı ve sınırlandırılması, nefsin cevher kategorisine dahil edilmesi, nefsin fiillerinin farklılığının kuvvetlerin farklılığına dair olması gibi konuları kapsar.Fazlurrahman, Avicenna’s de Anima, Being the Psychological Part of Kitâb al-Shifâ, London 1959.    Georges C. Anawati – Saîd Zâyid, Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1975.    Hasan Hasanzâde Âmülî, Kum : Müessese-i Bustân-ı Kitâb, 1395.    Kum: Mektebeti Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necefi, 2. Baskı, 2012, c. 2.   
7eş-Şifâʾ eṭ-Ṭabîʿiyyât: en-Nebât Bitkilerin hayvanlardan farklı olarak pasif hareket etme şekli, bitkinin tohumlanarak çoğalma özelliği ve bitkini farklı işlevlere sahip azaları tanıtılmıştır. Ayrıca bitkilerin, beslenme, çoğalma ve sınıflandırılma şekilleri ayrıca bitkilerden meydana getirilen kağıt vs gibi ürünler ya da ilaç çeşitleri anlatılmıştır. Abdülhalîm Müntasır – Saîd Zâyid – Abdullah İsmâil, Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1965.   Kum: Mektebeti Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necefi, 2. Baskı, 2012, c. 2. 
8eş-Şifâʾ eṭ-Ṭabîʿiyyât: el-ḤayevânHayvanların hareketini sağlayan organlar, iç organlar, dışarıdan gözlemlenebilen organları işlevleriyle beraber tanıtıldığı gibi hayvanların sindirim, boşaltım, üreme, hareket gibi farklı sistemlerinin çalışması için gerekli organlar ve bunların işlevleri tanıtılmıştır.Abdülhalîm Müntasır – Saîd Zâyid – Abdullah İsmâil, Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1970.   Kum: Mektebeti Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necefi, 2. Baskı, 2013, c. 3. 
9NecâtÖnemli ölçüde eş-Şifâʾnın özeti mahiyetinde olan bu kitabın tabîiyyât bölümü tabiatın prensipleri, cisimlerin cevherleri, hareket, zaman, mekan, yönler gibi konular ele alınmıştır. Psikolojiye dair hayvansal, bitkisel nefs, nefs-i natıka gibi konulara yer verilmiştir.Mürtezâ, Tahrân: el-Mektebetü’l-Mürtezaviyye, 1364.    Muhammed Takī, Tahran: Dânişpejûh, 1985.    Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1992. F. Rahman, Avicenna’s Psychology, London, 1952.
10Dânişnâme-i ʿAlâʾîFelsefe alanında Farsça olarak yazılmış ilk ansiklopedik eserdir. Bu kitabın tabîiyyât bölümünde tabiatın prensipleri, hareket çeşitleri, boşluğun imkansızlığı, mekanın tanımı gibi konuların yanı sıra psikolojiye dair konulara bitkisel, insani, hayvani nefsin özellikleri bağlamında yer verilmiştir. Görme, dokunma, tatmanın yanı sıra iç duyulara da yer verilir.M. Mu‘în, Tahran: Silsile-i İntişarât-i Encümen-i Âsâr-ı Millî, 1951.      Seyyid Muhammed Meşkut, Tahran : Kitabfuruşi-yi Dihhuda, 1353.     İng. Çeviri, Jauhar Jamila, “The Physics of Avicenna. A Translation and Commentary upon the Physics Proper of the ‘Tabiy’yat’ of Avicenna’s ‘Danish Namei Alai.’” PhD thesis. University of Pennsylvania, 1988. ; Gutas, Avicenna, 19-21.
11ʿUyûnü’l-ḥikmeBu kitabın tabîiyyât bölümü tabiat bilimlerinin tamamını özetleyerek içermesi açısından avantajlı bir konumdadır. İbn Sina öncelikle Bilimler Tasnifiyle başlar.  Hareket ve değişim hakkındaki şeylerle ilgili olan hikmet: tabii hikmettir ve doğa felsefesi konularını dahil eder.  Mücteba Minovi. — Tahran : Danişgah-ı Tahran, 1954.    A. Bedevî, Beyrut-Kuveyt: Dâru’l-kalem, Vekâletü’l-matbû‘ât, 1980.   Muvaffak Fevzî el-Cebr, Dımaşk : Dârü’l-Yenabi’, 1996.  
12et-TaʿlîḳātBehmenyâr b. Merzübân’ın, hocası İbn Sînâ’dan ders aldığı sırada kaydetmiş olduğu notlarından oluşmaktadır. Felsefenin temel konularıyla ilgili çeşitli bilgi ve görüşleri ihtiva eden kitap İbn Sînâ’nın ansiklopedik eserleriyle paralellik arzetmektedir. Genel doğa felsefesi konularını içerir.Seyyid Hüseyin Museviyan, Tahran : Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1391.    Abdurrahman Bedevî, Tahran, Kum: Mektebü’l-İ‘lâmi’l-İslâmî, 1985. 
13el-Ḥikmetü’l-meşriḳıyye.Eserin muhtevası eş-Şifâʾ ile paralellik arzetmekte, sadece metot bakımından ondan ayrılmaktadır. Tabîiyyât konusunu içeren bölümü eş-Şifâʾnın tabîiyyât bölümünden bazı kısımların aktarılmasıyla oluşturulmuştur.Ahmet Özcan, İbn Sina’nın el-Hikmetu’l-meşrikiyye adlı eseri ve tabiat felsefesi, 1993. Tez (Yüksek lisans), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı İslam Felsefesi Bilim DalıGiriş Bölümü İng. çeviri Dimitri Gutas, (Leiden 1988); Ali Durusoy, (İstanbul 1994-1995).
14el-Mübâḥas̱ât.İbn Sînâ ile Behmenyâr b. Merzübân ve İbn Zeyle gibi talebeleri arasında geçen felsefî konuşmalardan ve kendisine yöneltilen sorulara verdiği cevaplardan oluşan eser, felsefenin muhtelif meselelerini ihtiva etmektedir. Abdurrahman Bedevî, Arisṭo ʿinde’l-ʿArab: Dirâse ve nuṣûṣ ġayru menşûre içerisinde, Kahire 1947, s. 117-239), Küveyt 1978.   Muhsin Bîdârfer. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, 1423/1992.    Gutas, Avicenna, 56-60.; Sholmo Pines (Studies in Abu’l-Barakāt al Baghdādī içerisinde, Leiden 1979, 181-258.
15el-İşârât ve’t-tenbîhâteş-Şifâʾdaki tabîiyyât bölümünün özeti niteliğinde olan eser gerek üslûbu gerekse kullanılan kavramların farklılığı ve ortaya konulan görüşlerin yeni bir sistematik içerisinde sunulması bakımından özgün bir eserdir. Tabîiyyât başlıklı bölümü fiziğe dair konular içerir. Öte yandan İşarat’ta fizik konuları daha çok fiziğin metafizik bağlamında ele alınmıştır.Süleyman Dünyâ, (I-III, Kahire: Dârü’l-Maârif, 1948-1949.Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, Litera Yayıncılık, İstanbul 2005.
16el-İnṣâf, (et-Taʿlîḳāt ʿalâ ḥavâşi Kitâbi’n-Nefs, De Anima notları) 1006-1007 yıllarında kaleme alınan ve yirmi cilt olduğu belirtilen eser, Sultan Mesud’un 1034’te İsfahan’ı ele geçirmesi esnasında kaybolmuş fiziğe dair “et-Taʿlîḳāt ʿalâ ḥavâşi Kitâbi’n-Nefs” (De Anima notları) adlı bölüm günümüze ulaşmıştır. İbn Sînâ, Ebû Ca‘fer el-Kiyâ adındaki bir dostuna yazdığı mektupta, Meşşâî şârihlerinin Aristo’yu yeterince anlamadıklarını ve ona yöneltilen birtakım eleştirilerin haksız olduğunu belirterek el-İnṣâf adıyla bir eser yazdığını, bu eserde âlimleri Meşrikīler ve Mağribîler diye iki gruba ayırdığını, ilkini ikincisine karşı muhalif bir durumda aktardığını ve kendisinin meselelere “insaf” ile yaklaştığını söylemektedir. Abdurrahman Bedevî, Arisṭo ʿinde’l-ʿArab içerisinde, Kahire 1947, s. 22-116.   Tekrar basım Kuveyt: Vekâletu’l-matbû‘ât, 1980.     
17      el-Hidâyeİbn Sînâ’nın 1023 yılında Ferdecân Kalesi’nde mahpusken kardeşi için yazdığı eser tabîiyyât hakkında sistematik ve muhtasar bilgiler ihtiva etmektedir. Muhammed Abduh, Kahire: Külliyetü Dâri’l-Ulûm, Câmiatü Kâhire, 1974. 
18el-Ḥikmetü’l-ʿArûżiyye (el-Mecmûʿ)Ebü’l-Hüseyin el-Arûzî’nin isteği üzerine 1001-1002 yıllarında mantık, tabîiyyât ve ilâhiyyât konusunda kaleme alınmış ansiklopedik bir çalışma olan eser “tabîiyyât” bölümünde genel fizik konularını içerir.Muhammed Selîm Sâlim, Kitâbü Rîtûrîḳā, Kahire 1950; Kitâbü’ş-Şiʿr (Kahire 1969)   Muhsin Salih, Beyrut : Darü’l-Hadi, 2007/1428.   
19Aḥvâlü’n-nefsPsikolojiye dair konular içerir. Nefsin tanımı, oluşumu, güçleri, bedenle ilişkisi, ölümsüzlüğü ve mutluluğu gibi konuları kapsar.Ahmed Fuâd el-Ehvânî. Kahire: Dâru ihyâi kutubi’l-arabiyye, 1953.   Hilmi Ziya Ülken, Resâil içerisinde, İstanbul 1953, II, 109-154.    on altıncı bölüm, ing. Çev. Dimitri Gutas, (Leiden 1988). 
20Maḳāle fi’n-NefsSâmânî Hükümdarı Nûh b. Mansûr için kaleme alınmış olup on bölümden meydana gelmektedir. Psikoloji konularına dairdir.L. Landauer, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, Stuttgart 1876, XXIX, 335 vd.;   Bu neşrin tıpkıbasımı bk. Islamic Medicine [ed. Fuat Sezgin], Frankfurt 1996, X, 65-148).   Ahmed Fuâd el-Ehvânî Aḥvâlü’n-nefs içerisinde, Kahire 1952, s. 147-178.İng. Çeviri, Edward Abbot van Dyck, (A Compendium on the Soul, Verona 1906); Gutas, Avicenna 16-19.
21Fî Maʿrifeti’n-nefsi’n-nâṭıḳa ve aḥvâlihâİbn Sînâ’ya göre insan nefsi, beden belli bir olgunluk düzeyine ulaştıktan sonra ona faal akıldan taşıp gelen aklî bir cevherden ibarettir. Nefisle beden arasındaki ilişki yöneten-yönetilen ilişkisi gibidir, yani nefis bedene hulûl etmiş veya onunla özdeşleşmiş değildir, yalnızca bedenle birliktelik halinde olup onu yönetir. Her insanın bir tek nefsi vardır ve bu nefis herkesin “ben” sözüyle işaret ettiği şeydir. Bu bağlamda nefs-i natıkaya dair eser psikolojinin altında incelenebilir.Albert Nasrî Nâdir’in en-Nefsü’l-beşeriyye ʿsinde İbn Sînâ içerisinde, Beyrut 1986, s. 29-38. 
22el-Ḳaṣîdetü’l-ʿayniyyetü’r-rûḥiyye fi’n-nefsYirmi beyitten ibaret olan bu risâle insanî nefsin bedenle ittisâlini ve ondan ayrılmasını konu edinmektedir. Bu açıdan Psikoloji bilimi altında incelenmelidir.Osmanlı Türkçesi çev. Mustafa Kâmil, İstanbul 1307, en-Nefs, Manṭıḳu’l-meşriḳıyyîn içerisinde, Kum 1984.   Ḳaṣîde fi’n-nefs, en-Nefsü’l-beşeriyye’sinde İbn Sînâ içerisinde, Beyrut 1986, s. 113-114. Ing. çev. Arthur Arberry, Avicenna on Theology içerisinde, London 1951, s. 77-78.
23el-Ecrâmü’l-ʿulviyyeGök Cisimlerine dair olan eser doğa felsefesine giriş mahiyetinde olan es-Semâʿü’ṭ-ṭabîʿî’nin altında ele alınabilir. Tisʿu resâʾil içerisinde  İstanbul 1298. 
24Aḳsâmü’l-ʿulûmi’l-ʿaḳliyyeEser ilimler tasnifine dairdir. İbn Sînâ ilimleri önce “hikmet” ve “diğerleri” olmak üzere iki kısma ayırmış, sonra hikmeti, temel ilimler ve onun dalları olmak üzere iki sınıfa ayırmıştır. Daha sonra temel ilimleri yine iki kısma ayırmıştır. İlki, hikmetin âleti olan mantık ilmidir. İkincisi ise amelî (pratik) ve nazarî (teorik) olmak üzere iki kısımda incelenmiştir. Nazarî kısım fizik, matematik, metafizik kısımlarından ibarettir. Fizik ilminin temel kısımları sekiz tanedir: fizik (es-simâ’u’t-tabîî), es-Semâu ve’âlem, el-Kevn ve’l-fesâd, el-Âsâru’l-ulviyye, el-Meâdin, en-Nebât, el-Hayevân, en-Nefs ve el-Hiss ve’l-mahsûs. Yan kısımları (el-aksâmu’l-fer’iyye) ise şunlardır: Tıb, astroloji, fizyogonomi, rüya tabiri, tılsımât, nîrencât el-kimyâ. Zemahşerî, Kitâbü’l-Mufaṣṣal’ı ile birlikte, Delhi 1309/1891;   Mecmûʿatü’r-resâʾil,  s. 224-242, el-Meẕhebü’t-terbevî’inde İbn Sînâ    Abdülemîr Z. Şemseddin, Beyrut 1988, s. 261-272.Ing. Çev. Muhsin Mehdî, “On the Division of the Rational Sciences” [ed. Ralph Lerner – Muhsin Mehdî], Medieval Political Philosophy, New York 1993, s. 95-97.   Halide Yenen, İbn Sina’da ilimler tasnifi, 2001. Tez, Yüksek Lisans, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felseefe ve Dİn Bilimleri Ana Bilim Dalı
25Maʿna’z-ziyâre ve keyfiyyetü teʾs̱îrihâEserde ilk ilke, gök cisimleri ve insanî nefsin varlıklara tesiriyle bunun şartları ele alınmaktadır.   Hasan Âsî, Beyrut 1403/1983. 
26Ecvibe ʿalâ mesâʾili Ebi’r-Reyḥân el-Bîrûnîİbn Sînâ’nın, Bîrûnî’nin yönelttiği felsefî sorulara verdiği cevaplardan oluşur.Hilmi Ziya Ülken, Resâʾil, İstanbul 1953, II, 2-36.   Seyyid Hüseyin Nasr, Mehdî Muhakkık, Ebû Reyḥân el-Bîrûnî ve İbn Sînâ: el-Esʾile ve’l-ecvibe içerisinde, Tahran 1393/1972, s. 1-37. Türkçe çevirisiyle birlikte Muhammed Tancî (Beyruni’ye Armağan içerisinde, Ankara 1974, s. 230-301).
27el-Efʿâl ve’l-infiʿâlâtEtkiler ve edilginlere dair olan bölüm, dört unsurun tabiattaki maddelerin oluşumuna etkisini konu alır.Sebʿu resâʾil içerisinde, Haydarâbâd 1353/1934.    Resâʾilü Şeyḫi’r-Reʾîs İbn Sînâ içerisinde, Kum 1980, s. 221-230. 
28es-Saʿâde ve’l-ḥücecü’l-ʿaşereİnsan nefsinin cevher olduğu, bozulmaya uğramayacağı, ilâhî feyizden istimdat ettiği, gök cisimlerinin nefs-i nâtıkaya sahip bulunduğu, nefsin bedenden ayrıldıktan sonraki durumu gibi konuları ele almaktadır. Resâʾilü Şeyḫi’r-Reʾîs İbn Sînâ içerisinde, 290-299. 
29el-Kelâm ʿale’n-nefsi’n-nâṭıḳaNûh b. Mansûr için kaleme alınan eser psikoloji konularını içerir. Özellikle de  nefs-i natıka konusuna yoğunlaşır.Ahmed Fuâd el-Ehvânî, Aḥvâlü’n-nefs içerisinde, s. 195-199). 
30Resâʾil ḫâṣṣa bi-İbn SînâFilozofun adı bilinmeyen bir öğrencisine yazdığı iki mektubu ihtiva etmektedir. Eser, psikoloji konularını içerir.Abdurrahman Bedevî, Arisṭo ʿinde’l-ʿArab içerisinde, s. 240-246.İng. çeviri, Dimitri Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition, Leiden 1988, s. 56-60.
31el-Vüsʿa (el-Feżâ)Gök Cisimlerine dair olan eser doğa felsefesine giriş mahiyetinde olan es-Semâʿü’ṭ-ṭabîʿî’nin altında ele alınabilir. Sholmo Pines, Studies in Abu’l-Barakāt al Baghdādī içerisinde, Leiden 1979, s. 96-173. 
32Sebebü rüʾyeti’l-kevâkib bi’l-leyl lâ fi’n-nehârAristotelesçi karışık bilimlerden biri olan optik, hem fiziğin hem matematiğin altında sayılabilir. İbn Sînâ’nın bu eseri, yıldızların karanlıkta gözlemlenebilirken gün ışığıyla niçin görülmediğini açıklamayı amaçlar ve optik bilgilere yer verir. Türk Hükümdarı Gıyâseddin Muhammed b. Melikşah’ın astronomiyle ilgili bir sorusu üzerine kaleme alınmıştır.Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4832;   British Museum, nr. 757.    Fatin Gökmen (Büyük Türk Filozofu ve Tıb Üstadı İbn Sina [“İbn Sînâ’dan Tercemeler” bölümü] içerisinde, İstanbul 1937, s. 1-4; ayrıca bk. Ünver, s. 106-110).
33Asbâb al-ra’dİbn Sînâ’nın bu eseri fırtınanın oluşma sebeplerine dairdir. Fuat Sezgin eserin Theophrast’ın Meteorology’sinden alıntılandığını göstermiştir. Tisʿu resâʾil içerisinde  İstanbul 1298, 231-236.